امام علی بن محمد الهادی علیه‌السلام، دهمین پیشوای معصوم شیعه، در ۱۵ ذی الحجه سال ۲۱۲ ق در منطقه ای به نام صریا در نزدیکی مدینه متولد شده است (مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۷). پدر ایشان امام جواد(ع) و مادرش به نام سمانه مغربیه بود. ایشان در یکی از سخت‌ترین ادوار سیاسی و اجتماعی تاریخ اسلام، یعنی دوران تسلط خلفای عباسی، عهده‌دار مقام امامت شدند.
دوران امامت آن حضرت، که بیش از سه دهه به طول انجامید، با فضای شدید خفقان، فشارهای عقیدتی و محدودیت‌های گسترده علیه شیعیان همراه بود. با این حال، آن حضرت با تکیه بر علم الهی، تدبیر حکیمانه و مجاهدت مستمر، به تثبیت و تعمیق آموزه‌های مکتب اهل‌بیت (ع) پرداختند و با تربیت شاگردان برجسته، هدایت فکری و دینی شیعیان را در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی بر عهده گرفتند.
در برهه‌ای از تاریخ اسلام که فضای سیاسی و اجتماعی با فشار و سرکوب همراه بود، امام علی النقی هادی (ع) به عنوان یکی از برجسته‌ترین رهبران دینی شیعه، مسئولیت هدایت امت را بر عهده گرفتند.
آن حضرت با برخوردی هوشمندانه و متناسب با شرایط زمانه، توانستند علاوه بر حفظ آموزه‌های اصیل مکتب اهل بیت(ع)، بستری مناسب برای نشر معارف اسلامی فراهم آورند. فعالیت‌های علمی و فرهنگی ایشان، با تمرکز بر روشن‌گری مسائل اعتقادی و مقابله با تحریف‌ها، نقشی تعیین‌کننده در تثبیت هویت شیعی ایفا کرد.
یکی از ویژگی‌های بارز دوران امامت امام هادی (ع)، تربیت شاگردان و یاران مخلصی بود که با بهره‌گیری از تعلیمات و راهنمایی‌های ایشان، به ستون‌های علم و معرفت شیعی تبدیل شدند.
این فرایند آموزشی، از طریق ارتباط مستقیم و انتقال تجربیات، بستر انتقال دانش و فرهنگ اهل بیت را به نسل‌های بعدی فراهم نمود و زمینه‌های گسترش آموزه‌های امامیه را در سراسر جهان اسلام محکم کرد.
در کنار این، ساختارهای ارتباطی و شبکه‌های مخفیانه‌ای که امام هادی (ع) برای حفظ پیوند با پیروان خود در مناطق مختلف ایجاد کردند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این شبکه‌ها با حفظ وحدت و انسجام شیعیان، امکان ادامه فعالیت‌های دینی و فرهنگی را حتی در شرایط سخت خفقان سیاسی مهیا ساخت و به عنوان نمونه‌ای از مدیریت هوشمندانه رهبری دینی در تاریخ اسلام شناخته می‌شود.
همچنین یکی از نقاط قوت دوران امامت امام هادی، گسترش ارتباطات سازمان‌یافته با شیعیان در نقاط مختلف جهان اسلام بود. از طریق شبکه گسترده وکالت و نامه‌نگاری، ایشان توانستند در شرایط اختناق شدید، پیوند خود با پیروانشان را حفظ کنند و نقش مهمی در حفظ هویت شیعی ایفا کنند. این سازوکار ارتباطی بعدها به یکی از ارکان مهم تشیع در دوران غیبت تبدیل شد و نشان‌دهنده هوشمندی و تدبیر امام در مدیریت جامعه شیعه بود.
حجت السلام والمسلمین سید جلال موسوی شربیانی در آستانه سالروز ولادت امام هادی (ع)، در گفت‌وگو با ایسنا به بررسی ابعاد مختلف حیات علمی، سیاسی و فرهنگی آن حضرت پرداخت و اظهار کرد: طول دوران امامت امام هادی علیه‌السلام برکات فراوانی داشت؛ از جمله احادیثی که از وجود ایشان به ما رسیده است، در زمینه‌های اعتقادی، تفسیر، فقه و اخلاق، منبع عظیمی را به وجود آورده است؛ به‌ویژه در مباحث کلامی همچون تشبیه و تنزیه، جبر و اختیار، که ایشان در مناظرات خود به آن‌ها پرداختند.
وی خاطرنشان کرد: دو زیارت بسیار جامع در اختیار ما قرار دارد؛ یکی زیارت جامع کبیره است که از وجود امام هادی علیه‌السلام نقل شده و دیگری زیارت غدیریه است.
وی ادامه داد: زمانی که امام به سوی سامرا و عراق می‌رفتند، مزار امیرالمؤمنین علیه‌السلام را زیارت کردند و در آنجا، آن حضرت را با این زیارت‌نامه زیارت کردند. این زیارت‌نامه منبع عظیمی از ویژگی‌های شخصیتی امام علی علیه‌السلام را بیان می‌کند؛ چنان‌که در زیارت جامع کبیره نیز نوعی امام‌شناسی مشاهده می‌شود.
این استاد دانشگاه اذعان کرد: خلفای عباسیِ دوران امام هادی (ع) که ایشان با چند تن از آن‌ها هم‌عصر بودند، در طی حدود ۳۳ سال امامت آن حضرت، چندین خلیفه عباسی به خلافت رسیدند. آغاز امامت امام با خلافت معتصم هم‌زمان بود و پایان آن با خلافت معتز عباسی، که در دوران او امام به دست وی مسموم شده و به شهادت رسیدند.
وی یادآوری کرد: امام هادی (ع) هفت سال از دوران امامت خود را در زمان خلافت معتصم عباسی سپری کردند. معتصم در دوران امام هادی نسبت به دوران امام جواد، سخت‌گیری کمتری در قبال شیعیان اعمال می‌کرد و مدارا و نرم‌خویی بیشتری با علویان داشت. همچنین حدود پنج سال از دوران امامت امام دهم با خلافت واثق همراه بود.
وی بیان کرد: ۱۴ سال از عمر امامت آن حضرت در دوران خلافت متوکل سپری شد؛ ۶ ماه از آن در خلافت مستنصر، ۲ سال و ۹ ماه در خلافت مستعین، و بیش از هشت سال در خلافت معتز، که در همین دوران، امام به شهادت رسیدند.
حجت السلام شربیانی تشریح کرد: متوکل عباسی در سال ۲۳۳ قمری امام هادی (ع) را وادار کرد که از مدینه به سامرا بروند و به گفته برخی از مورخان، امام در این مسیر به زیارت امام علی علیه‌السلام نائل شدند و زیارت غدیریه را در آنجا تبیین کردند.
وی اظهار کرد: برخورد امام با غالیان یکی دیگر از ابعاد مهم حیات ایشان است. غالیانی که در زمان امامت امام هادی فعال بودند، خود را از اصحاب و نزدیکان امام معرفی می‌کردند و مطالبی را به امامان شیعه، از جمله خود امام هادی، نسبت می‌دادند. براساس نامه احمد بن محمد بن عیسی اشعری که به امام نوشت، تصریح شده است که این افراد مطالبی را بیان می‌کنند که دل‌ها از شنیدن آن مشمئز می‌شود.
وی اضافه کرد: امام هادی (ع) غالیان را به مردم معرفی کردند و از آنان تبری جستند. در کنار این اقدام، گروهی نیز که برای حذف برخی شیعیان، به آن‌ها تهمت غالی‌گری می‌زدند، از سوی امام مورد دفاع قرار گرفتند و امام این تهمت را از آن شیعیان رفع نمودند.
این استاد دانشگاه مطرح کرد: ارتباط امام با شیعیان، علیرغم اینکه در آن زمان دوران بسیار خفقانی بود و به‌ویژه اختناق شدیدی از سوی خلفای عباسی بر اوضاع حاکم بود، از طریق سازمان وکالت و نامه‌نگاری میان امام هادی علیه‌السلام و شیعیان عراق، یمن، مصر و نواحی دیگر برقرار می‌شد. محل تجمع شیعیان علوی در ایران نیز در شهر قم بود و ارتباط بسیار گسترده‌ای در این زمینه وجود داشت.
وی به ابعاد شخصیت و سیره عملی حضرت امام هادی (ع) اشاره کرد و گفت: حضرت امام هادی علیه‌السلام، امام دهم شیعیان، با تلاش‌های خستگی‌ناپذیر، مبارزه‌ای طاقت‌فرسا و جهاد تبیینی که همانند امام جواد علیه‌السلام آن را ادامه دادند، امامت و ولایت را که اساس حکومت الهی است، استوار ساختند و به آن استحکام بخشیدند.
وی ادامه داد: امام به تربیت حدود ۲۰۰ نفر از صحابه پرداختند که بیشتر این تربیت‌ها به‌صورت چهره به چهره انجام می‌گرفت. از جمله شخصیت‌های برجسته‌ای که در تاریخ به‌عنوان صحابه بزرگ امام شناخته می‌شود، حضرت عبدالعظیم حسنی است که قبر ایشان در شهر ری قرار دارد و شخصیت شناخته‌شده‌ای هستند.
حجت السلام شربیانی افزود: بنابراین امام در این زمینه با تربیت صحابه و افرادی که در تاریخ حدود ۲۹۰ تا ۳۰۰ نفر از آن‌ها نقل شده است، تأثیر بسزایی داشتند؛ به‌گونه‌ای که حدود ۲۹۰ نفر از صحابه امام، از ایشان روایت و احادیث نقل کرده‌اند که این مجموعه در جای خود منبعی بسیار عظیم به‌شمار می‌رود و در کتب متعدد از این افراد یاد شده است.
وی اذعان کرد: یکی از آثار گران‌قدر حضرت امام هادی علیه‌السلام، که پیش‌تر نیز به آن اشاره شد، زیارت جامع کبیره است؛ زیارتی که به‌عنوان دایرة‌المعارف جهان اسلام و مشهورترین زیارت شیعه شناخته می‌شود. این زیارت از لحاظ فصاحت در الفاظ و بلاغت در معانی در بالاترین سطح قرار دارد و عمیق‌ترین مفاهیم با عالی‌ترین مضامین در شأن امامت و اهل بیت علیهم‌السلام در آن به نگارش درآمده و جامع‌ترین فضایل، مناقب و شاخصه‌های اصلی امامت شیعه را بیان می‌کند و جانشینان رسول اکرم (ص) را معرفی می‌نماید.
وی خاطرنشان کرد: حضرت امام هادی (ع) در سن هشت سالگی به امامت رسیدند. زمانی که امام جواد (ع) توسط معتصم از مدینه به بغداد برده شدند، امام هادی (ع) در آن زمان شش ساله بودند و به همراه خانواده‌شان در مدینه ماندند. معتصم از خانواده ایشان درباره فرزندان امام جواد (ع) پرس‌وجو کرد و هنگامی که شنید پسر بزرگ ایشان شش سال دارد، از همان زمان خطر وجودی او را احساس کرد و اظهار می‌کرد که باید به فکر از بین بردن ایشان بود.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: معتصم شخصی را از نزدیکان خود مأمور کرد که از بغداد به مدینه برود و در آنجا از میان دشمنان اهل بیت، معلمی برای امام هادی علیه‌السلام پیدا کند تا از همان ابتدا ذهن و فکر ایشان را از مسیری که ادامه‌دهنده راه ائمه علیهم‌السلام بود منحرف سازد.
وی ادامه داد: این فرد یکی از علمای مدینه به نام «جنیدی» را که از مخالفان و دشمنان اهل بیت بود، پیدا کرد و مأمور ساخت تا تعلیم امام هادی علیه‌السلام را به‌عهده بگیرد و آن حضرت را بر اساس فرهنگ خاص حکومتی تربیت کند تا ایشان را از مسیر حقیقی خود دور سازد.
وی همچنین افزود: جنیدی این مأموریت را پذیرفت و مشغول به کار شد. پس از مدتی، یکی از وابستگان دستگاه خلافت که از او پرس‌وجو کرد که با آن کودک چه کرده است و آیا موفق به تربیت او شده یا خیر، در پاسخ گفت که کدام کودک را می‌گویید؟ این مگر کودک است؟ من مسئله‌ای ادبی از او می‌پرسم، او باب‌هایی از ادب را بر من می‌گشاید.او از من سؤال‌هایی می‌پرسد که از پاسخ دادن به آن‌ها عاجز می‌مانم. این کودک کجا درس خوانده است؟ وقتی می‌خواهد وارد حجره شود، گاه به او می‌گویم یک سوره از قرآن بخوان؛ می‌پرسد از کدام سوره بخوانم؟ بلند بخوانم یا کوتاه؟ مثلاً اگر بگویم سوره آل‌عمران را بخوان، آن‌چنان این سوره را برای ما می‌خواند و سپس آیات را یکی‌یکی تبیین و تفسیر می‌کند که حتی برخی از جملاتی که معنای آن را من نمی‌دانم، او برای من معنا می‌کند. این‌ها حافظ قرآن‌اند و عالم به تعبیر و تفسیر آن. لذا جنیدی می‌گوید که اگرچه ایشان ظاهراً کودک‌اند، ولی حقیقتاً ولیّ خدا هستند.
وی افزود: در نتیجه، پس از گذشت مدتی، همین استادی که از سوی حکومت مأمور به انحراف امام شده بود، خود به مکتب شیعه گرایش یافت و مفتخر به تشیع شد؛ چنان‌که جنیدی در تاریخ به‌عنوان یکی از شیعیان مخلص حضرت هادی (ع) شناخته می‌شود.
