عید غدیر و ولایت از برهه‌های حیاتی در زیست شخص اول مذهب شیعه، امام علی(ع) و برگی زرین و ماندنی از سرتاسر تاریخ مردمان شیعی است. به باور ما شیعیان برپایی این آیین در هجدهم ذی‌الحجه، آخرین حج پیامبر(ص)، برآمده از فرمان آفریدگار یکتا و اشارتی به آیه سوم سوره مائده محسوب می‌شود. آنچه در ادامه می‌خوانیم مروری بر تاریخ آیین و آداب غدیر است که در منابع اسلامی با عناوینی، چون «یوم الزینة» (روز زینت)، «اشرف الاعیاد و اعظمها» (شریف‌ترین و بزرگ‌ها عیدها) و «عیداللّه الااکبر» (بزرگ‌ترین عید الهی) از آن یاد شده است.
دولتی که طلیعه‌دار حمایت از غدیر بود
برگزاری جشن غدیر و تاریخ شیعه همواره همگام با یکدیگر پیش رفته است، اما اینکه حکومت‌ها به‌طور رسمی به آن نظر کنند، نخستین بار در قرن چهارم هجری‌قمری رخ می‌دهد. در دولت‌های شیعی فاطمیان و همچنین آل‌بویه به این جشن به مثابه یک آیین رسمی نگاه شد.
برای نمونه، در زمان سلطنت معزالدوله بویهی به تاریخ ۱۸ ذی‌حجه ۳۲۵ هجری‌قمری، شهر بغداد را آذین‌بندی و با دف و طبل و شیپور شادمانی کردند. به یاد حضرت علی(ع) آتش افروختند و نماز جماعت گزاردند. در مصر و شام نیز برپایی جشن غدیر مورد حمایت دولت فاطمی بود.
دیدار سادات در روز غدیر
در ابتدای قرن پنجم هجری‌قمری سنت قربانی‌کردن شتر هم به آیین‌های پیوسته با غدیر اضافه شد، به‌طوری که یک نفر نماینده می‌شد و برای جمع‌کردن پول در بازار و محلات می‌چرخید. به این ترتیب، در نقاط مختلف، هزینه خرید شتر فراهم و به یمن این روز سنت قربانی محقق می‌شد. با روی‌کارآمدن دولت سلجوقی عید و بزرگداشت غدیر رسمیت خود را از دست داد، چون یک حکومت غیرشیعی مستقر شده بود.
با وجود ممانعت سلجوقیان، پاسداشت غدیر و یاد مردی که قهرمان شیعیان بوده است، در مناطق شیعه‌نشین ادامه یافت. شیعیان فارغ از محکومیت رسمی این جشن، به خانه‌های سادات می‌رفتند و احترام خود را به‌جا می‌آوردند، همچنین با ذکر «الحمداللّه الذی جعلنا من المتمسکین بولایة علی‌بن‌ابی‌طالب» از این روز پاسداری می‌کردند. به مبارکی غدیر، عقد اخوت نیز بین مردان و زنان شیعه بسته می‌شد.
پذیرفتن کودکانی که سرپرست نداشتند
قصه نکوداشت غدیر که متناسب با فرازوفرودها و بایسته‌های زمانه همواره دگرگونی داشته، اما فراموش نشده است، در دوره صفویه به یکی از طلایی‌ترین ادوار خود می‌رسد. «پیترو دلاواله»، جهانگرد ایتالیایی که در همین روزگار به ایران سفر می‌کند، این جشن را در اصفهان دیده است.
پذیرفتن کودکان بدون سرپرست هم‌زمان با ولایت حضرت علی(ع) ازجمله رسومی است که این ایتالیایی در ایران صفوی و شهر اصفهان می‌بیند. آشتی‌کردن افرادی که مدت‌ها به یکدیگر پشت کرده بودند و از هم کینه به دل داشتند، بخشی دیگر از دیده‌های دلاواله است.
پیمان برادری در حضور مقام مذهبی
«ژان شاردن» نیز که از فرانسه به ایران عزیمت می‌کند و مدت‌های مدیدی در اصفهان به‌سر می‌برد، آیین اعزاز غدیر و یاد علی(ع) را بارها می‌بیند. در مساجد بزرگ شهر هم‌زمان با عید غدیر بر طبل‌ها کوبیده و در شیپورها دمیده می‌شد. پیمان اخوت و به آغوش کشیدن همدیگر، به یاد رفتار پیامبر(ص) و علی(ع)، بخشی دیگر از این آداب به روایت شاردن است. این پیمان برادری در حضور یک مقام مذهبی و طی تشریفات فراوان و ویژه‌ای انجام می‌گرفت.
«کمپفر»، «ژان ته ونو» و «دو بروین» از دیگر سفرنامه‌نویسان عصر صفوی‌اند که در آثار خود به شوکت غدیر نظر دارند. سقوط صفویه و حمله افغان‌ها به اصفهان این جشن را از رونق سابق می‌اندازد، اما با روی‌کارآمدن کریم خان زند، غدیر در شهر شیراز و دیگر نقاط ایران دوباره به یکی از آیین‌های پرشور و سرور تبدیل می‌شود.
ضرب سکه‌های طلا و نقره در دربار قاجار
عید غدیر که مجالی برای ذکر علی(ع) و یاد شخصیت اسطوره‌ای او بود، در دوره‌های بعد هم ادامه یافت و حتی به تعطیلی رسمی بدل شد. برای نمونه، در زمان ناصرالدین شاه قاجار، شب و روز غدیر با آیین‌ها و دورهمی‌های متعددی همراه شد و خود روز را تعطیل اعلام کردند. در کنار مردم، دربار نیز آیین‌های پرطمطراقی ازجمله برپایی رسم «سلام» را با حضور شاهزادگان و مقامات برجسته دولتی ترتیب می‌داد.
جشن عید غدیر که همواره به پرجلال‌ترین شکل خود برگزار می‌شد، فقط در زمان فتحعلی شاه به‌علت مرگ عباس میرزا، یعنی ولیعهد کشور، کم‌وبیش از رونق افتاد. با این حال، در زمان دیگر شاهان قاجاری به شوکت برگزار می‌شد و حتی طبق رسم خاصی سکه‌های طلا و نقره هم در این عید ولایت ضرب می‌کردند. طاعون بزرگ ۱۳۰۹ هجری‌قمری نیز مانع از برپایی عید غدیر و آتش‌بازی در عصر قاجار نشد.
علی(ع) از جهان‌بینی مردم تا واقعیت بیرونی
به روایت منابع ایرانی و غیرایرانی، روزه‌داری، افطاری‌دادن، ذکر صلوات، غسل‌کردن، زیارت امام اول و دعا از دیگر مناسک اجرایی در روز غدیر بوده است. در درازنای تاریخ شیعه، تجلیل روز غدیر در قیاس با دیگر مناسبت‌های پیوسته به علی(ع)، چون مباهله، اعطای انگشتر به سائل و نزول سوره «هل‌اتی» بیش از پیش اهمیت داشته است.
راز و نیاز مردم با علی(ع)، شخصیتی که مردم ایران از کودک و پیر و جوان در فرهنگ و جهان‌بینی خود به قدرت پناهندگی، اعجاز و نجات‌دهندگی‌اش باور داشته‌اند، در این عید به نهایت و به قله‌های افراشته می‌رسید؛ اگر علی(ع) در قلب‌ها و نگرش مردم چنین جایگاهی نداشت، آیا این‌همه آداب و آیین‌های خالصانه و شوکتمند واقعیت بیرونی می‌یافت؟
مرجع
مظاهری، محسن‌حسام (۱۴۰۱)، «جشن‌های اسلامی ـ شیعی در ایران بر پایه گزارش‌های سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان»، اصفهان: آرما.
