در دوران درگیری‌های نظامی، دولت‌ها و ارتش‌ها برای مدیریت افکار عمومی و حفاظت از اطلاعات حساس، مجموعه‌ای از پروتکل‌های رسانه‌ای را به کار می‌گیرند.
به گزارش ایسنا، در دوران جنگ، رسانه‌ها نقش حیاتی در شکل‌دهی به افکار عمومی، روایت‌سازی از واقعیت‌ها و تأثیرگذاری بر نتایج سیاسی و نظامی دارند. از این‌رو، کشورها و نهادهای نظامی و امنیتی، مجموعه‌ای از پروتکل‌ها و سیاست‌گذاری‌های خاص رسانه‌ای را برای پوشش اخبار جنگ تدوین می‌کنند.
۱. تعریف و ضرورت پروتکل‌های رسانه‌ای در زمان جنگ
پروتکل‌های رسانه‌ای در زمان جنگ، مجموعه‌ای از قوانین، محدودیت‌ها، ضوابط اخلاقی و سیاست‌های رسمی یا غیررسمی هستند که رفتار رسانه‌ها در پوشش اخبار جنگ را هدایت می‌کنند. این پروتکل‌ها می‌توانند توسط دولت‌ها، ارتش‌ها، نهادهای بین‌المللی یا حتی خود رسانه‌ها طراحی شوند و هدف اصلی آنها حفاظت از امنیت ملی و اطلاعات نظامی حساس، جلوگیری از ایجاد رعب یا وحشت اجتماعی، کنترل روایت‌های استراتژیک برای حفظ حمایت داخلی و بین‌المللی و مدیریت روانی جمعیت و نیروهای نظامی است.
۲. انواع پروتکل‌های رسانه‌ای در جنگ
پروتکل‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
این دسته شامل اقدامات سانسور، تعیین خط قرمزهای خبری، ممنوعیت انتشار برخی اطلاعات، همراهی خبرنگاران با ارتش و نظارت بر محتوای رسانه‌ای است.
این اقدامات با هدف تولید روایت‌های مشخص برای مشروعیت‌بخشی به اقدام نظامی و هدایت افکار عمومی به کار می‌روند. از جمله ارائه آمارهای گزینشی، مصاحبه‌های جهت‌دار، تولید محتوای تبلیغاتی و سازماندهی کارزارهای اطلاعاتی.
۳. نقش دولت‌ها و ارتش‌ها در تدوین این پروتکل‌ها
در بسیاری از کشورها، واحدهای ویژه‌ای در نیروهای مسلح یا دولت وجود دارند که مسئول هماهنگی با رسانه‌ها در زمان جنگ هستند. در ایالات متحده، نهادهایی چون اداره اطلاعات جنگ (Office of War Information) در جنگ جهانی دوم یا تیم تعامل رسانه‌ای سنتکام (CENTCOM Media Engagement Team) در جنگ عراق به همین منظور فعال بوده‌اند.
۴. چالش‌های اخلاقی و حرفه‌ای رسانه‌ها
رسانه‌ها در زمان جنگ با دوگانه‌ای جدی روبه‌رو هستند:
حفظ استقلال و تعهد به حقیقت
رعایت منافع ملی، امنیت عمومی و خطوط قرمز اخلاقی
خبرنگاران جنگی ممکن است در معرض تهدید، فشار، سانسور یا حتی سوءاستفاده تبلیغاتی قرار بگیرند. تجربه خبرنگاران در جنگ ویتنام، عراق، افغانستان و اوکراین نشان داده که رسانه‌ها هم می‌توانند روایت‌گر بی‌طرف واقعیت‌ها باشند و هم ابزاری در دست دولت‌ها برای عملیات روانی.
۵. پروتکل‌های بین‌المللی و حقوقی مربوط به رسانه‌ها در جنگ
برخی چارچوب‌های بین‌المللی نیز در این حوزه وجود دارد؛ از جمله کنوانسیون ژنو: حمایت از خبرنگاران غیرنظامی به‌عنوان افراد غیرمسلح، منشور اخلاقی فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ)
راهنمای یونسکو در مورد ایمنی خبرنگاران
با این حال، این چارچوب‌ها الزام‌آور نیستند و رعایت یا نقض آنها به شرایط سیاسی و نظامی وابسته است.
۶. نمونه‌های تاریخی از اجرای پروتکل‌های رسانه‌ای در جنگ
جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱)
دولت آمریکا کنترل شدیدی بر گزارش‌های خبری داشت. تنها خبرنگاران منتخب به‌عنوان خبرنگاران همراه اجازه حضور در خطوط مقدم را داشتند و تمام محتوای آنها پیش از انتشار بررسی می‌شد.
جنگ روسیه و اوکراین (از ۲۰۲۲)
در این جنگ، رسانه‌ها به ابزاری برای جنگ ترکیبی و عملیات اطلاعاتی بدل شدند. دولت‌ها، هکرها، رسانه‌های رسمی و شبکه‌های اجتماعی همگی نقش فعال در روایت‌سازی بازی می‌کنند. سانسور گسترده، تلاش برای ایجاد روایت رسمی و مقابله با اخبار جعلی، نمونه‌هایی از این پروتکل‌هاست.
۷. رسانه‌های اجتماعی و تغییر قواعد بازی
با ظهور رسانه‌های اجتماعی، کنترل سنتی دولت‌ها بر رسانه‌ها دشوارتر شده است. امروز، شهروند-خبرنگاران، تصاویر و اطلاعات میدانی را در لحظه منتشر می‌کنند. این موضوع هم فرصت‌هایی برای آگاهی‌رسانی مستقل ایجاد کرده و هم تهدیدهایی برای نشر اطلاعات نادرست، تصاویر خشونت‌آمیز و عملیات روانی دشمن.
پلتفرم‌هایی مانند X (توییتر)، تلگرام، یوتیوب و واتساپ اکنون بخشی از میدان جنگ اطلاعاتی هستند.
۸. پیشنهادهایی برای رسانه‌های مستقل در زمان جنگ
پایبندی به اصول حقیقت‌گویی و راستی‌آزمایی
مراقبت از جان خبرنگاران میدانی
رعایت خطوط قرمز امنیتی بدون تبدیل‌شدن به ابزار تبلیغاتی
همکاری با نهادهای حقوق بشری برای پوشش جنایات جنگی
استفاده آگاهانه از شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی
پروتکل‌های رسانه‌ای در زمان جنگ، ابزاری حیاتی برای مدیریت اطلاعات هستند؛ اما اگر بی‌ضابطه یا تنها در خدمت قدرت به‌کار گرفته شوند، می‌توانند تبدیل به ابزار سانسور، تحریف و القای روایت‌های نادرست شوند. حفظ توازن میان امنیت ملی، اخلاق حرفه‌ای و حق مردم برای دانستن، مهم‌ترین چالش رسانه‌ها در زمان بحران‌های نظامی است.
منابع: یونسکو، فدراسیون بین‌المللی روزنامه نگاران، کمیته حفاظت از روزنامه نگاران
