خبرگزاری مهر - گروه استانها: قلمکار، هنر چاپ دستی بر روی پارچه، یکی از اصیل‌ترین شاخه‌های صنایع‌دستی ایران است که خاستگاه و مرکز رشد و شکوفایی آن، شهر اصفهان بوده است. این هنر با قدمتی چند صد ساله، ترکیبی از طراحی، رنگرزی طبیعی، نگارگری و چاپ چوبی است که بر پارچه‌هایی از جنس پنبه یا کتان نقش می‌بندد و از دیرباز در آئین‌ها، پوشش، سفره‌آرایی، پرده‌دوزی و تزئینات خانه ایرانی حضور داشته است.
ریشه‌های هنر قلمکار در ایران به دوره ایلخانی بازمی‌گردد، اما اوج شکوفایی آن در دوران صفویه در اصفهان رقم خورد؛ زمانی که این شهر به پایتخت سیاسی و هنری ایران تبدیل شد و کارگاه‌های بزرگ تولید قلمکار در حوالی چهارباغ و جلفا، هنرمندان برجسته‌ای را در خود جای دادند.
ساخت قلمکار؛ ترکیب ظرافت و مهارت نسل‌ها
فرآیند تولید پارچه قلمکار، فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است که از چند مرحله تشکیل می‌شود. ابتدا طراحی نقوش سنتی با الهام از اسلیمی‌ها، ختایی‌ها، ترنج، گل و مرغ و مجالس شاهنامه‌ای توسط طراحان انجام می‌شود. سپس نقوش طراحی‌شده با دقت و مهارت بسیار بر روی قالب‌های چوبی از چوب گلابی یا زالزالک کنده‌کاری می‌شوند.
چاپ نقوش بر پارچه به‌صورت ضربه‌های متوالی و با استفاده از رنگ‌های طبیعی گیاهی مانند روناس (قرمز)، نیل (آبی)، پوست گردو (قهوه‌ای)، زردچوبه (زرد) و رنگ مشکی از دوده صورت می‌گیرد. هر رنگ قالب جداگانه‌ای دارد و برای ثبت هر رنگ بر پارچه، باید با ظرافت بسیار قالب‌زنی انجام شود. پس از چاپ، پارچه‌ها در آب جاری رودخانه‌ها شسته و در آفتاب خشک می‌شوند تا رنگ‌ها ثابت شوند.
قلمکار در اصفهان امروز؛ روایت تداوم یک سنت
در دوره قاجار، با کاهش حمایت‌های درباری و ورود پارچه‌های ماشینی، تولید قلمکار دچار رکود شد اما همچنان در اصفهان حفظ شد. پس از انقلاب اسلامی، توجه دوباره به صنایع‌دستی سنتی، جانی دوباره به این هنر داد. امروز نیز کارگاه‌هایی در محله نقش‌جهان، احمدآباد، چهارباغ پایین و جلفا به تولید قلمکار مشغول‌اند و استادکارانی همچون محمدباقر برهمند، محمود ضیابری و داوود زابلی‌نژاد نام‌های ماندگار در این عرصه‌اند.
قلمکارهای امروزی در قالب رومیزی، سفره، سجاده، پرده، کیف، تابلو، قاب پارچه‌ای و حتی لباس‌های سبک سنتی، به زندگی روزمره مردم راه یافته و در بازارهای داخلی و صادراتی، حضوری مؤثر دارند.
ارزش فرهنگی و ثبت جهانی قلمکار اصفهان
پارچه قلمکار اصفهان نه‌تنها به‌عنوان یک محصول هنری و کاربردی، بلکه به‌عنوان حامل فرهنگ تصویری و الگوهای زیست ایرانی اهمیت دارد. نقش‌ها و رنگ‌ها، بازتابی از ذوق و سلیقه مردم و باورهای دینی، اسطوره‌ای و آئینی آن‌هاست.
در سال ۱۳۹۸ هنر تولید پارچه قلمکار اصفهان در فهرست آثار ملی میراث ناملموس ایران به ثبت رسید و پرونده‌ای برای ثبت جهانی آن نیز در دست تهیه است. این هنر، نمادی از توانایی دست انسان در آفرینش زیبایی و حفظ سنت است؛ سنتی که در برابر مدرنیته ایستاده و امروز با نوآوری و تلفیق با طراحی معاصر، راه خود را در میان نسل‌های جوان نیز یافته است.
قلمکار؛ نیازمند حمایت برای بقا
با وجود سابقه و جایگاه ارزشمند، هنر قلمکار اصفهان همچنان با چالش‌هایی روبه‌روست؛ از جمله کمبود مواد اولیه طبیعی، نبود بیمه برای استادکاران، رقابت ناسالم با محصولات ماشینی، کاهش بازار فروش و کم‌توجهی به آموزش تخصصی آن در سطوح دانشگاهی.
حمایت نهادهای شهری، سازمان میراث فرهنگی و آموزش‌وپرورش در قالب کارگاه‌های زنده، معرفی در رسانه‌ها، حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی و اعطای نشان اصالت به آثار، می‌تواند به تداوم این هنر در سده جدید یاری رساند.
قلمکار، بیش از یک پارچه است؛ روایتی است از تاریخ، ذوق، فرهنگ و پایداری مردم اصفهان در حفظ ریشه‌های هنری خود.
