همشهری آنلاین- گروه سرزمین من: در روزهایی که تهران و بسیاری از استان‌های کشور با پدیده گرد و غبار دست‌وپنجه نرم می‌کنند و افق شهرها در هاله‌ای از غبار ناپیداست، پرسش‌ها و دغدغه‌های مردم درباره منشاء این پدیده، سهم ایران در آن و راهکارهای مقابله یا دست‌کم سازگاری با آن، بیش از گذشته شنیده می‌شود. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ابعاد علمی، اقلیمی و اجرایی این بحران را برای همشهری تشریح کرد.
احد وظیفه با اشاره به زمان‌بندی وقوع گرد و غبار، توضیح داد: گرد و غبار پدیده‌ای است که بیشتر در فصل‌های گرم سال به‌ویژه در بهار و تابستان رخ می‌دهد و غالباً با عبور امواج هواشناسی فعال یا با وزش بادهای شدید از کانون‌های تولید گرد و غبار در خارج از مرزهای ایران شکل می‌گیرد. عمده این کانون‌ها در شرق سوریه و عراق واقع شده‌اند. پس از شکل‌گیری گرد و غبار، بین ۲۴ تا ۴۸ ساعت طول می‌کشد تا این توده‌ها به مرزهای غربی ایران برسند. رشته‌کوه زاگرس در بسیاری مواقع مانند دیواره طبیعی عمل و از ورود گرد و غبار به عمق کشور جلوگیری می‌کند و گرد و غبار به سمت کشورهای جنوبی خلیج فارس می‌رود. اما در مواردی مانند موج اخیر، جریان هوا منحرف و گرد و غبار به سمت مناطق داخلی و مرکزی کشور کشیده می‌شود.
دلیل ماندگاری بیشتر ذرات در هوا
به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم، این توده‌ها پس از طی هزاران کیلومتر وارد ترازهای بالایی جو می‌شوند. به دلیل نبود وزش باد شدید در کشور، ذرات به‌تدریج و آرامی فرونشست کرده و غلظت گرد و غبار در سطح شهرها به مرور کم می‌شود. کما اینکه امروز غلظت گرد و غبار به اندازه روز جمعه نبود. منشاء اصلی گرد و غبار نه در تنها در کشور ما بلکه در خاورمیانه نواحی خاصی از شرق سوریه و عراق است. این کانون بخش عمده‌ای از ایران، کویت بحرین، امارات و عربستان را درگیر می‌کند. همچنین سطوح خشک‌شده دریاچه‌ها و تالابها آبرفتی و نرم هستند و با داشتن کمی شوری در خاک، چسبندگی گرد و غبار کمتر می‌شود. این خاک در معرض نور خورشید سبک‌تر هم می‌شود. با رسیدن سرعت باد به حدود ۱۰ تا ۱۵ متر بر ثانیه، این ذرات به آسانی از سطح زمین جدا شده و وقتی در شاخه صعودی جریان هوا قرار گیرد به دلیل سبکی به لایه‌های بالایی جو راه پیدا می‌کند.
باد شمال یا شَمل؛ جریان آشنا در منطقه
دکتر وظیفه همچنین به نقش بادهای منطقه‌ای اشاره کرد و گفت: در شمال تا جنوب عراق، جریان بادی‌ای وجود دارد که به آن باد شمال یا «شَمل» گفته می‌شود. این باد اگرچه کمی هوا را خنک می‌کند ولی برخی وقت‌ها شاخه‌ای از این هوا باعث انتقال توده‌های گرد و غبار به مناطق جنوبی، از جمله خوزستان و حتی تهران می‌شود. حدود ۲۴ ساعت طول می‌کشد که این گرد و غبار از خاستگاهش بلند شود و به ایران برسد ولی به دلیل اینکه وزش باد شدید نداریم، چندین روز طول می‌کشد که فروبنشیند. در ابتدا غلیط و در ادامه از غلظت آن کم خواهد شد. هر چقدر تعداد گذر این امواج در تابستان‌ها زیادتر شود، گرد و خاک بیشتری خواهیم داشت. اما نه در همه سال‌ها. در سال‌هایی که میزان بارش کافی باشد خیزش گرد و غبار کمتر خواهد بود. آنچه موجب کاهش سرعت باد می‌شود، وجود علفزارها، درخچه‌ها و نیزارها است. پوشش گیاهی غالب دریاچه‌هایی که در بین‌النهرین خشک شده‌اند، نیزار بوده است. سیلاب بهار این نیزارها را پر از آب می‌کرد. متاسفانه با سدسازی‌های کشور ترکیه در بالادست، آنچنان آبی نمی‌آید که رودخانه‌ها را خروشان و نیزارها را پر آب کندو نمونه آن هورالعظیم در میان مرز ایران و عراق است که به دلیل خشکی محیط دچار آتش سوزی هم می‌شود.
اثرات تغییر اقلیم هم خود را کم‌کم نشان می‌دهد. به گفته احد وظیفه، تغییر اقلیم، شدت تبخیر را به دلیل افزایش دما بیشتر می‌کند، محیط خشک‌تر می‌شود و کانون‌های گرد و غبار توسعه می‌یابد. با گذر امواج هواشناسی که انرژی کافی دارد باعث خیزش گردو غبار می‌شود. گرد و غباری هم داریم که در تهران رخ دهد و منشائش شمال آفریقا، لیبی، الجزایر است. امواج هواشناسی سرد از اروپای مرکزی تا شاخ آفریقا پیش می‌روند، جبهه سردی در صحرا ایجاد می‌کنند و با بادهای قوی، ذرات را هزاران کیلومتر جابه‌جا کرده، حتی به ترکیه، ایران و یا اروپا می‌رسد. این رخدادها نادر است، اما یادآوری می‌کند که پدیده‌ای فرامرزی و بخشی از طبیعت است.
دکتر احد وظیفه در ادامه گفت‌وگو با اشاره به تداوم روند گرم شدن سیاره تأکید کرد: رکوردهای متوالی دمای جهانی در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ شکسته شد و میانگین دمای زمین اکنون حدود ۱٫۵ درجه سلسیوس بالاتر از عصر پیشاصنعتی است. نتیجه مستقیم این گرمایش، جابه‌جایی الگوهای بارندگی و کاهش شدید ریزش‌های جوی در خاورمیانه است؛ چنان‌که بارش سالانه ایران در ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ به ۱۳۵ میلی‌متر رسید و امسال هم تا این مقطع به حدود ۱۴۰ میلی‌متر رسیده است.
سازگاری با اقلیم؛ راهکار امروز برای مقابله با گرد و غبار
پیشگیری از بحران‌های زیست‌محیطی از جمله گرد و غبار، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، اما این پیشگیری باید به‌تدریج و با برنامه‌ریزی دقیق صورت گیرد احد وظیفه گفت: ما نمی‌توانیم جلوی وزش باد را بگیریم یا باران خلق کنیم. این واقعیت اقلیم جهانی است و خارج از اراده یک کشور خاص. بنابراین حتی اگر اکنون کشوری انتشار گازهای گلخانه‌ای را به صفر برساند، اقلیم جهانی تا دهه‌های آینده همچنان در حال گرم‌تر شدن خواهد بود. از این‌رو، انتظار تغییرات ناگهانی، انتظاری واقع‌بینانه نیست.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، سازگاری با شرایط اقلیم را تنها چاره دانست و گفت: این سازگاری در سطح فردی و هم جمعی باید صورت گیرد. در مورد کانون‌های داخلی گرد و غبار، اقداماتی قابل انجام است. به‌عنوان نمونه، مالچ‌پاشی در مناطقی که منشا گیاهی دارند، می‌تواند یکی از این اقدامات باشد. همچنین، اصلاح الگوی کشت، مصرف بهینه آب و مدیریت منابع آبی در حوزه کشاورزی، از جمله راهکارهای مؤثر در این زمینه به‌شمار می‌آید. دریاچه‌ها و تالاب‌هایی که در معرض خشکی قرار گرفته‌اند، مانند تالاب‌های استان فارس که اخیرا مقداری آب به آن‌ها رهاسازی شده، تالاب گاوخونی در جنوب اصفهان، دریاچه نمک قم، تالاب صالحیه در جنوب تهران و البرز، دریاچه ارومیه، یا دریاچه هامون در شرق کشور در صورت خشکی کامل، به کانون‌های فعال گرد و خاک تبدیل خواهند شد. متأسفانه اغلب این پهنه‌های آبی یا خشک شده‌اند یا در وضعیت بحرانی قرار دارند. در این میان، خشک شدن رود هیرمند نیز که گاه‌به‌گاه به‌صورت مقطعی آبی در آن جاری می‌شود، موجب تشدید پدیده گرد و خاک در شرق کشور شده است. این گرد و غبار به‌ویژه در فصل تابستان، با وزش بادهای ۱۲۰ روزه، مناطق وسیعی از جنوب پاکستان، جنوب شرق ایران، شمال هند و حتی شمال اقیانوس هند را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
او به تجربه چین برای کنترل گرد و غبار اشاره کرد و گفت: در شمال غرب این کشور، آن‌ها با استفاده از الگوی زیگزاگی، بقایای گیاهی مانند ساقه‌های برنج و گندم را به‌شکل شبکه‌ای در سطح زمین تثبیت کرده‌اند. این اقدام هم موجب کاهش فرسایش بادی شده و هم بستری برای رویش گیاهان بومی فراهم کرده است. چینی‌ها بیش از ۲۰ سال است که با صرف هزینه و منابع قابل توجه، این شیوه را پیاده کرده‌اند و توانسته‌اند تا حدودی کمربند سبز در منطقه ایجاد کنند. البته این نوع پروژه‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری پایدار، نگهداری مستمر و آب هستند. امروزه در سطح بین‌المللی نیز تأکید زیادی بر راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت (Nature-based Solutions) وجود دارد؛ یعنی شیوه‌هایی که با بهره‌گیری از ویژگی‌های طبیعی هر منطقه، راهکارهایی سازگار با محیط زیست ارائه می‌دهد.
در تهران مسئله ازون خطرناک‌تر است
او گرد و غبار در تهران را کم خطر تر دانست و در واکنش به این مسئله که گرد و غبار تا پایان تابستان مهمان تهرانی‌ها خواهد بود، گفت: این اظهار نظر به نظرم یک بیان ناقص بوده است. شاید گوینده منظورش این بوده که ما از این پدیده‌ها باز هم خواهیم داشت. اینکه هر روزمان گرد و خاک باشد، درست نیست. با عبور هر موج، شدت آن کاهش می‌یابد. حتی در نبود گرد و خاک، شهر تهران در فصل تابستان با آلاینده‌ای دیگر به‌نام گاز ازن مواجه است. این گاز که در لایه‌های بالای جو مفید است، در سطح زمین با تابش مستقیم آفتاب و وجود ترکیبات آلی حاصل از مصرف سوخت‌های فسیلی تشکیل می‌شود و با ورود به ریه آسیب‌زاست. برخلاف تصور عمومی، ذرات آلاینده زیر ۲.۵میکرون که از منابع شهری منتشر می‌شوند، از گرد و غبار خطرناک‌ترند، زیرا می‌توانند وارد جریان خون شوند، در حالی که ذرات گرد و غبار معمولاً در ته ریه باقی می‌مانند. به همین دلیل، توصیه کرد افراد دارای بیماری‌های تنفسی یا حساسیت، در روزهایی که هوا آلوده است، از ماسک استفاده کنند. چرا که ذرات غالب گرد و غبار قطری حدود ۱۰ میکرون دارند و حتی ماسک‌های معمولی هم قادر به فیلتر کردن آن‌ها هستند.
احد وظیفه در مورد راه‌های کنترل منشاهای خارجی گرد و غبار از سوریه تا شمال آفریقا گفت: برخلاف تصور برخی، شمال آفریقا منشأ عمده گرد و غبار ایران نیست و در بیشتر سال‌ها هیچ پدیده‌ای از آن ناحیه وارد ایران نمی‌شود. اما عراق، عربستان، کویت و سوریه به‌ویژه در شرق خودشان، بیشترین تاثیر را گرد و غبار منطقه می‌گیرند. با توجه به منطقه‌ای بودن این بحران، هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آن مصون بماند. باید به دنبال راه‌حل‌های منطقه‌ای و جمعی بگردیم. تعامل با کشورهای منطقه، از جمله برگزاری نشست‌های علمی و دیپلماتیک و رعایت حق‌آبه‌ها، به‌ویژه توسط کشورهای بالادست مثل ترکیه، می‌تواند در کاهش کانون‌های جدید گرد و غبار مؤثر باشد. ضمن اینکه خاورمیانه درگیر ناامنی‌هایی مثل داعش است و کمتر کشورها می‌رسند که در این زمینه صحبت کنند. ولی تعامل کشورها می‌تواند از وسعت یافتن کانون‌های گرد و غبار جلوگیری کند. بسیاری از مناطق درگیر با این پدیده، از جمله عراق و سوریه، جمعیت کمتری دارند، اما گرد و غباری که از آن مناطق برخاسته، وقتی به جنوب عراق یا شهرهایی مثل اهواز می‌رسد، غلظت بسیار بیشتری پیدا می‌کند و آنچه ما در تهران تجربه می‌کنیم، نسخه بسیار خفیف‌تری از آن چیزی است که مردم در غرب یا جنوب کشور حس می‌کنند.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با تأکید بر اینکه این پدیده به بخش ثابتی از زندگی در خاورمیانه بدل شده، گفت: در شرایط فعلی، تنها کاری که می‌توان کرد، افزایش تاب‌آوری فردی است. در دورن خانه و محل کار تا حدودی شرایط بهتر است ولی مردم باید به اطلاعیه‌های هواشناسی توجه کنند، گروه‌های حساس در روزهای هشدار از خانه بیرون نیایند، از ماسک استفاده کنند و این شرایط را به‌عنوان بخشی از اقلیم جدید بپذیرند و با آن سازگار شوند. در ساعاتی از روز به‌ویژه هنگام غروب یا صبح زود، حتی از فراز کوه‌های البرز می‌توان ضخامت گرد و غبار را دید که تا ۴-۳ کیلومتر در جو نفوذ کرده و مانند سطحی آینه‌ای، نور خورشید را بازمی‌تاباند. گرد و غبار بخشی از اقلیم منطقه است و با خشکسالی‌ها فرکانس و گستره‌اش بیشتر شده است. تا زمانی که اقدامات منطقه‌ای، مبتنی بر طبیعت، و مشارکت‌جویانه اجرا نشود، همچنان با چنین پدیده‌هایی مواجه خواهیم بود.
