همشهری‌آنلاین - مجیدجباری: ایران به دلیل کاهش شدید پوشش گیاهی، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و بحران آب، نیازمند طرح‌های گسترده برای احیای طبیعت است. طرح ملی کاشت یک میلیارد درخت، تلاشی برای بازگرداندن جان به طبیعت خشک‌شده کشور است؛ اما لیلا مرگن، روزنامه‌نگار محیط‌زیست، با تاکید بر ضرورت اجرای علمی و اولویت‌بندی مناطق مستعد، هشدار می‌دهد که کمیت‌گرایی بدون توجه به منابع آب و اکوسیستم، بحران را تشدید می‌کند. در مقابل، علی تیموری، رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری بر وجود ظرفیت ملی، نظارت میدانی و استفاده از تجربه و دانش فنی تاکید دارد اما معتقد است این طرح نیازمند اصلاحاتی است.
برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری با عنوان «کاشت یک میلیارد درخت به کجا رسید؟» با حضور «علی تیموری» معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و «لیلا مرگن» روزنامه‌نگار و فعال محیط زیست، برای بررسی طرح مردمی کاشت یک میلیارد اصله درخت طی ۴ سال در استودیوی تلویزیون اینترنتی همشهری برگزار شد.
شرایط خوبی نداریم
علی تیموری، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در این برنامه تلویزیونی درباره رویکرد و اهداف طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در مناطق مختلف کشور و موانع اجرای این طرح ملی گفت: پیش از توضیح، باید شرایط ایران را با کشورهای دیگر در زمینه توسعه جنگل‌ها مقایسه کنم. کشور ما گرم و خشک است و از ۱۶۸ میلیون هکتار منابع طبیعی، حدود ۱۳۵ میلیون هکتار آن (حدود ۸۱ درصد وسعت کشور) حوزه منابع طبیعی و بیش از ۳۰ میلیون هکتار آن بیابانی است. سرانه فضای سبز در کشور حدود ۱۷۰۰ متر مربع به ازای هر نفر است، در حالی که این رقم در جهان حدود ۵۸۰۰ متر مربع است.
تیموری ادامه داد: شرایط مناسبی نداریم و باید داشته‌های خود را حفظ کنیم؛ به همین دلیل یکی از اولویت‌های اصلی سازمان منابع طبیعی حفاظت از عرصه‌های طبیعی و تثبیت وضعیت موجود در مراتع، جنگل‌ها و بیشه‌زارهای کشور است. برای ایجاد تغییرات در فضای سبز، ضمن اینکه کاشت و نگهداری نهال از وظایف اصلی سازمان است، در سال ۱۴۰۱ پروژه‌ای تعریف شد تا بتوانیم در طول ۴ سال، با توجه به ظرفیت‌های موجود، یک میلیارد درخت بکاریم و فضای سبز کشور را گسترش دهیم و نگهداری کنیم. این سازمان به‌تنهایی مسئول کاشت و نگهداری نیست؛ اجرای این طرح نیازمند مشارکت بخش خصوصی، شرکت‌هایی که مسئولیت اجتماعی دارند و مردم علاقه‌مند به کاشت و نگهداری نهال است. سازمان متولی، راهنمایی و هدایت طرح را بر عهده دارد. برای تشویق مردم، بخش خصوصی و دستگاه‌های مرتبط مانند شهرداری‌ها، باید بستر مناسب فراهم شود.
کاشت درخت محدود به زمان نیست
معاون وزیر جهاد کشاورزی در ادامه گفت: هم‌اکنون بیش از ۲۰۰ نهالستان دولتی که پیش‌تر فعال نبودند، با این پروژه به طور کامل فعال شده‌اند و در دو سال اخیر، تولید نهال مورد نیاز طرح ملی کاشت یک میلیارد درخت را آغاز کرده‌اند. امسال نیز این روند ادامه دارد. بخشی از قانون برنامه هفتم توسعه نیز بر اجرای طرح‌هایی مانند زراعت چوب تاکید دارد که بخشی از طرح کاشت یک میلیارد درخت را شامل می‌شود. من تاکید دارم به همکارانم که نباید فشار وارد کنیم که حتما سالانه ۲۵۰ میلیون درخت کاشته شود؛ بلکه باید بستر لازم برای اجرای این کار فراهم شود. ممکن است در یک سال ۲۱۰ میلیون درخت کاشته شود و در سال دیگر بیشتر یا کمتر باشد، اما هدف ما کاشت یک میلیارد درخت طی ۴ سال است. اگر این کار پنج سال طول بکشد یا بیشتر، پایان کار نیست؛ بلکه باید کاشت درخت و توسعه فضای سبز در سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد.
تیموری به شرایط عرصه های منابع طبیعی و آمادگی این عرصه ها برای اجرای طرح اشاره کرد و گفت: یکی از موضوعات بسیار مهم در اجرای این طرح، آمادگی عرصه‌های منابع طبیعی برای کاشت است. آیا منابع آبی به ما اجازه می‌دهد این اقدام را انجام دهیم؟ مطالعات موسسه تحقیقات جنگل‌ها نشان می‌دهد بیش از ۴ میلیون هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی کشور برای کاشت نهال آماده است. این مناطق شامل جاهایی است که قبلاً جنگل بوده‌اند اما به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگر عوامل، کیفیت جنگل خود را از دست داده‌اند. مناطق مناسب برای کاشت درخت به‌طور کامل و به تفکیک استان مشخص شده‌اند. این ۴ میلیون هکتار فقط مربوط به عرصه‌های منابع طبیعی است و ممکن است مناطقی در حوزه شهری یا مستثنیات مردم نیز وجود داشته باشد که امکان زراعت چوب در آنها فراهم باشد. سال گذشته برای اجرای طرح کاشت یک میلیارد درخت (سالانه ۲۵۰ میلیون درخت طی ۴ سال)، سامانه‌ای با نام «ساتک» راه‌اندازی کردیم که میزان تولید نهال، کاشت و نگهداری در استانها در آن ثبت می‌شود و محور اصلی آمار ما همین سامانه است. در دو سال اول برنامه، حدود ۴۵۰ میلیون اصله نهال تولید شده که ۳۴۰ میلیون نهال آن کاشته شده و بقیه امسال کاشته خواهد شد. برای امسال هم پیش‌بینی می‌کنیم با توجه به آمارها و بسترهای آماده، مانند استان خوزستان که حدود ۲۹۰ هزار هکتار برای زراعت چوب شناسایی شده و استان گیلان که حدود ۷ هزار هکتار مراتع طبیعی آماده واگذاری است، بتوانیم پیشرفت خوبی داشته باشیم.
رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به شرایط نهالستان ها اشاره و تاکید کرد: پیش از شروع طرح کاشت یک میلیارد درخت، ۲۰۲ نهالستان دولتی سالانه حدود ۱۶ میلیون نهال تولید می‌کردند، اما با اجرای این پروژه این نهالستان‌ها فعال‌تر شده‌اند. این طرح فرصتی برای سازمان منابع طبیعی و سازمان‌های مختلف ایجاد کرده و فضای خوبی در کشور به وجود آورده است. با توجه به اینکه بیشتر کاشت نهال در نیمه دوم سال انجام می‌شود، اخیرا با مدیرعامل یکی از بانک‌های بزرگ جلسه‌ای برگزار کردیم و قرار شد به عنوان مسئولیت اجتماعی، تفاهم‌نامه‌ای امضا کنیم تا بتوانیم امسال از این ظرفیت استفاده کنیم.
کاشت ۸۰۰ میلیون درخت با آبخیزداری
تیموری در بخش دیگری از سخنانش به تکالیف قانون برنامه هفتم توسعه برای منابع طبیعی اشاره کرد و گفت: در این قانون تکلیف شده که در ۲۰ میلیون هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور طرح‌های آبخیزداری انجام شود. مطالعات این پروژه طی ۵ سال انجام شده و حدود ۲۵ درصد این عرصه‌ها به صورت آبخیزداری بیولوژیک، یعنی با کاشت نهال و بذرپاشی، مدیریت می‌شود. بنابراین اگر در این ۴ میلیون هکتار عرصه هم عملیات آبخیزداری صورت بگیرد، طی ۵ سال حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون نهال کاشته خواهد شد؛ بدون احتساب طرح کاشت یک میلیارد درخت.
طبیعت ساکت نمی نشیند
لیلا مرگن، روزنامه‌نگار و فعال محیط زیست نیر در این مناظره تلویزیونی نقدهایی را بر نحوه اجرای این طرح وارد دانست و گفت: اجرای چنین طرح‌هایی جدید نیست. سازمان منابع طبیعی با قدمت بیش از ۱۰۰ سال، و تجربه ۵۰ سال برنامه‌های جدی برای سبز کردن ایران داشته و تجربه زیادی در این زمینه دارد. چند طرح بزرگ پیش‌تر اجرا شده که برخی موفق بوده‌اند و برخی دیگر نه. مثلاً در دهه ۶۰، ۱۴ قرارگاه برای سبز کردن ایران به نام ۱۴ معصوم تشکیل شد که بعدها به ۱۸ قرارگاه افزایش یافت؛ اما هیچ آمار دقیقی از آن وجود ندارد. انقلاب سبز کردن ایران در دهه ۶۰ آغاز و شور انقلابی باعث شد همه به سمت کاشت درخت بروند. تنها در استان گیلان، ۱۵۰ هزار هکتار درختکاری در دستور کار بود.
این فعال محیط زیست با انتقاد از کمیت‌گرایی در منابع طبیعی، تاکید کرد که نتیجه کار و کیفیت اهمیت بیشتری دارد. او افزود: نهال‌های سوزنی‌برگ به‌ویژه در کمربند شهرها کاشته می‌شوند تا مرز بین شهر و روستا مشخص شود، اما طبیعت ساکت نمی‌نشیند و پهن‌برگ‌ها غالب می‌شوند. امروز در بسیاری از جاهایی که با سوزنی‌برگ کاری حفظ شده بود، پهن‌برگ‌ها جایگزین شده‌اند و سوزنی‌برگ‌ها را کنار زده‌اند. بنابراین پوششی که حاصل تلاش‌های زیاد برای حفظ عرصه‌های طبیعی است را می‌بینیم، اما نه آن چیزی که سازمان منابع طبیعی برنامه‌ریزی کرده بود. یعنی سازمان با سابقه فراوان خود باید از این تجربه‌ها در طرح کاشت یک میلیارد درخت بهره می‌گرفت، اما شاهد چنین اتفاقی نبودیم. سازمان منابع طبیعی طرح‌های کوچک و بزرگ زیادی اجرا کرده و در زاگرس طرح‌های احیایی عظیمی داشته است، اما مجریان این طرح‌ها می‌گویند که در کاشت بلوط به عنوان گونه غالب اشتباه کرده‌اند و شاید بهتر بود گونه‌های پرستار کاشته می‌شدند تا پس از ۳۰ سال گونه‌های دیگر به طور طبیعی در بستر مورد نظر مستقر شوند. این نشان می‌دهد که سازمان با آزمون و خطا پیش رفته و شاید دانش آن زمان همین بوده، اما اکنون با این همه تجربه، انتظار می‌رود برنامه دقیق‌تری ارائه دهد.
طبیعت مثل ما عجله ندارد
این فعال محیط زیست در توضیح انتقاد خود از شیوه اجرای طرح گفت: چرا برای اجرای این طرح فقط ۴ سال در نظر گرفته شده است؟ طبیعت مانند ما عجله ندارد. رشد یک درخت در شمال کشور سالانه شاید به نیم سانتی‌متر هم نرسد؛ در ۴ سال چه تغییر چشمگیری می‌توان انتظار داشت؟ طرح کوتاه‌مدت در طبیعت ۱۰ ساله، میان‌مدت ۳۰ ساله و بلندمدت ۱۰۰ ساله است. یعنی درختی که امسال کاشته می‌شود، عمر ما کافی نیست تا ثمره و بلوغ آن را ببینیم. طرح ۴ ساله در منابع طبیعی اصلاً معنا ندارد؛ باید آهسته و پیوسته حرکت کرد.
مرگن در توضیح دومین نکته انتقادی درباره نحوه اجرای طرح افزود: ما تلاش می‌کنیم ایران سبز داشته باشیم و پشتوانه قوی از گذشته داریم، اما در تولید نهال‌ها در نهالستان‌ها تغییری دیده نمی‌شود. یعنی هنوز نهال‌های غیربومی در نهالستان‌ها وجود دارند و همه این‌ها در آمار طرح یک میلیارد درخت وارد می‌شود. نکته دیگر این است که بخش باغبانی وزارت جهاد کشاورزی هم به جمع سازمان منابع طبیعی اضافه شده است، اما فعالیت‌های باغبانی زمین تا آسمان با حفظ، احیا و حراست در منابع طبیعی فرق دارد. حفاظت وظیفه حاکمیتی است و باید بودجه آن را دولت تامین کند، در حالی که باغداری بیشتر به مردم وابسته است و انگیزه مشارکت در این دو حوزه کاملاً متفاوت است. اگرچه می‌توان از تولید نهال برای زراعت چوب دفاع کرد چون باعث کاهش تجاوز به جنگل‌ها و تأمین نیاز صنعت می‌شود و انگیزه قاچاق چوب جنگلی را کاهش می‌دهد؛ این موضوع نشان از درایت سازمان است.
این نقد را می پذیرم!
علی تیموری، رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، در پاسخ به سه نکته انتقادی لیلا مرگن گفت: درباره اینکه ۴ سال برای اجرای طرح تعیین شده با شما موافقم. این مدت گویا از سایر طرح‌های مشابه در کشورهای دیگر اقتباس شده است. در سامانه ساتک، ۴۵۰ میلیون اصله نهال تولید کردیم اما فقط ۳۴۰ میلیون نهال کاشتیم و بقیه ظرفیت کاشت نداشتند و باید امسال یا سال بعد کاشته شوند.
او افزود: درباره اقدامات باغبانی تلاش کردم تا آمار آن در طرح یک میلیارد درخت نیاید. زراعت چوب جزو آمار ماست و باید باشد اما متفاوت از درختان مثمر است که معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی تولید می‌کند. این معاونت سالانه ۵۰ تا ۶۰ میلیون اصله نهال درختان مثمر تولید می‌کند که در آمار طرح یک میلیارد درخت آورده نشده‌اند. هرچند معتقدم کشت همین درختان مثمر هم باعث ایجاد فضای سبز می‌شود.
رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری تاکید کرد که کمربند سبز شهرها نباید در آمار اجرای طرح ملی کاشت یک میلیارد درخت لحاظ شود، وقتی ظرفیت کافی برای نهال‌کاری در ۴ میلیون هکتار عرصه‌های منابع طبیعی داریم. سازمان و کارشناسان ما تلاش می‌کنند پشتیبانی‌های فنی در استانها برای نحوه کاشت درخت تقویت شود و از ظرفیت دانشگاهی نیز بهره برده‌ایم. در مجموع معتقدم باید نقاط ضعف در اجرای طرح برطرف شود.
از اشتباهات کشورهای عربی درس بگیریم
لیلا مرگن درباره دلایل اینکه چرا نباید باغداری در طرح کاشت یک میلیارد درخت وارد شود، گفت: اول اینکه مصرف آب در باغداری بسیار متفاوت با فعالیت‌های منابع طبیعی است و این موضوع محاسبات آب را برهم می‌زند. همچنین، بر اساس آخرین مطالعات، در کشورهای گرم و خشک توصیه نمی‌شود توسعه جنگل انجام شود. اگرچه کشورهای عربی با تکیه بر درآمدهای نفتی این کار را با آزمون و خطا انجام می‌دهند، اما حتی آنها مجبور شده‌اند آب‌های ژرف خود را استخراج و تبعات سنگین آن را در طبیعت خود تحمل کنند. ما باید از اشتباهات دیگران درس بگیریم. مطالعات نشان داده است که توسعه جنگل در مناطق گرم و خشک مصرف آب را به شدت افزایش می‌دهد و این نکته‌ای است که استادان دانشگاه و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع هم بر آن تاکید دارند، اما در طرح کاشت یک میلیارد درخت به آن توجه نشده است. نکته دوم که باید به آن توجه کرد، این است که باغداری معیشت مردم را تامین می‌کند و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. وقتی باغ‌ها را توسعه می‌دهیم، آب برای شرب نیز کم می‌شود، چه برسد به جنگل‌ها. بنابراین حق طبیعت را با توسعه باغات مثمر ضایع می‌کنیم.
این روزنامه نگار و فعال محیط زیست درباره راهکارهای مناسب برای اجرای طرح ملی کاشت یک میلیارد درخت تصریح کرد: سازمان منابع طبیعی توانسته است این دیدگاه را در بدنه تصمیم‌گیر جا بیندازد که باید آنچه را که خراب کرده‌ایم، دوباره بسازیم که نکته مثبت طرح است. اما نکته منفی این است که عددگذاری کمی برای طرح انجام شده که ایراد دارد. مثلا اگر نتوانیم یک میلیارد درخت بکاریم، ۲۵۰ میلیون نهال که طی صد سال به جنگل تبدیل شود، چه اشکالی دارد؟ من روی هدف‌گذاری کمی و شیوه اجرا نقد دارم. وقتی عددگذاری می‌کنید، مجبور می‌شوید کمپین راه بیندازید و ظرف مدت کوتاهی نهال بکارید، در حالی که نظم اکوسیستم به هم می‌خورد و آسیب‌هایی که این کار به اکوسیستم می‌زند، باید طی ۲۰ سال جبران شود.
زمان‌بندی طرح را قبول ندارم
علی تیموری، رئیس سازمان منابع طبیعی، در پاسخ به این نقدها گفت: بستر برای کاشت یک میلیارد درخت یا حتی بیشتر در کشور آماده است. بر اساس مطالعات موسسه تحقیقات جنگل و مرتع، بیش از ۹۰۰ هزار هکتار عرصه برای زراعت چوب مناسب وجود دارد و می‌توان به راحتی این کار را انجام داد. سازمان منابع طبیعی باید با روش‌های خود موانع را بردارد و قوانین دست و پاگیر را رفع کند.
رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ادامه داد: در برخی استانها مانند استان‌های جنوبی، جنگل‌های حرا که جنگل‌های ماندابی هستند، بیش از ۴۵۰ هزار هکتار عرصه دارند که ۶ میلیون اصله نهال در این عرصه کاشته شده و ظرفیت این عرصه هم آماده است و نیازی به آب ندارد. چیزی که ممکن است سوال ایجاد کند، زمان‌بندی طرح است؛ من هم قبول ندارم که یک میلیارد درخت ظرف ۴ سال کاشته شود، بهتر بود یک دهه در نظر گرفته می‌شد.
تیموری گفت: با وجود برخی ضعف‌ها، بسیاری از مدیران استانی در بحث کاشت نهال، تشویق و ترغیب مردم فعالیت گسترده‌ای انجام داده‌اند. بزرگ‌ترین وظیفه سازمان منابع طبیعی حفظ وضعیت موجود است. اگر بتوانیم جنگل‌ها را حفظ کنیم، کار بزرگی کرده‌ایم، اما در کنار آن باید بحث کاشت و نگهداری نهال را هم ادامه دهیم. وجود یک پروژه مشخص و زمان‌بندی شده چشم‌انداز و برنامه می‌دهد تا مدیران استانی برای اجرای آن تلاش کنند.
نواقص طرح باید برطرف شود
او گفت: اگر بتوانم تکلیف برنامه توسعه هفتم را در بحث آبخیزداری بیولوژیک و بیابان‌زدایی انجام دهم و بودجه آن تخصیص داده شود، کاشت یک میلیارد درخت به شکل دیگری پوشش داده خواهد شد. امسال هم اعتبارات تخصیص یافته برای آبخیزداری نسبت به سال‌های قبل حدود ۱۵ برابر افزایش یافته است. بنابراین انگیزه و برنامه‌ریزی مدیران، کارکنان و کارشناسان برای کاشت و نگهداری نهال بسیار ارزشمند است و باید نواقص فنی را برطرف کنیم و با رویکردی پیش برویم که مزایا را تقویت و نقاط ضعف را اصلاح کند.
راهکارهایی برای ایران سبز
لیلا مرگن در جمع‌بندی سخنانش به راهکارهایی اشاره کرد که می‌تواند به سبزتر شدن کشور کمک کند و گفت: امیدوارم سازمان منابع طبیعی اولویت‌بندی کند. بسیاری از کارشناسان معتقدند با توجه به استعدادها و ظرفیت‌های مناطق مختلف، باید ابتدا کاشت درخت در حفره‌ها و نقاط خالی داخل جنگل‌های شمال کشور در اولویت قرار بگیرد. همچنین لکه‌های مستعد جنگل‌های زاگرس باید در اولویت کاشت باشند. این روش می‌تواند به نتایج بهتری در طرح منجر شود. امیدوارم ۱۰ سال دیگر نهال‌های زنده مانده از طرح کاشت یک میلیارد درخت را ببینیم و ایران سبزتری داشته باشیم، حتی اگر یک میلیارد درخت کاشته نشده باشد.
مردم از ما انتظار دارند
علی تیموری نیز در پایان سخنانش تاکید کرد:بر اساس مطالعات دقیق و ظرفیت عرصه‌های کشور حدود ۴ میلیون و ۱۷ هزار هکتار شناسایی شده است. شرایط به‌صورت منطقه‌ای و استانی برای کاشت نهال متناسب با اقلیم هر استان فراهم است. سازمان منابع طبیعی از دو سال گذشته نظارت خود را آغاز کرده و گروه‌ها و تشکل‌های منابع طبیعی را در این امر دخیل کرده است. ما به عنوان دستگاه تخصصی و فنی با سابقه بیش از ۱۰۰ سال، مردم انتظار دارند با استفاده از روش‌های علمی، دانش روز، کار کارشناسی و بهره‌گیری از مراکز علمی و دانشگاهی، پروژه را به پیش ببریم که طبیعتا در این مسیر حرکت می‌کنیم.
