راضیه احقاقی: شهرداری یا بنیاد مسکن، کدام گزینه برای ساخت و بازسازی 4 هزار واحد آسیب‌دیده در 12 روز حمله رژیم صهیونیستی اصلح‌تر است؟ هیات دولت ابتدا بنیاد مسکن را به عنوان گزینه اصلح انتخاب کرد؛ اما وعده تامین مالی بازسازی از محل تراکم‌فروشی از سوی شهردار تهران باعث شد تا شهرداری و استانداری‌ها برای این کار معرفی شوند. با این وجود کارشناسان نسبت به این تصمیم هیات دولت معترض بوده و معتقدند از سویی تراکم‌فروشی مازاد برای تامین مالی، غیرقانونی بوده و از سوی دیگر این رویه می‌تواند در بلندمدت زیان‌های گسترده‌تری را در شهرهای کشور و به خصوص پایتخت رقم بزند به نحوی که تاثیر منفی بر تاب‌آوری شهر برجای بگذارد.
در عین حال روش پیشنهادی شهرداری تهران برای بازسازی از طریق پیمانکاران مغایر با درنظر گرفتن خواست عمومی مردم آسیب‌دیده در طول این جنگ بوده و مجموع این موارد باعث می‌شود تا اجرای طرح پیشنهادی شهرداری تهران برای بازسازی واحدهای آسیب‌دیده از جنگ نه‌تنها به نتیجه مطلوب نرسد که زیان‌های گسترده‌تری را برای شهر و شهروندان به همراه داشته باشد. در چنین شرایطی پژوهشکده سوانح طبیعی نشست ویژه تامل بر رویکردهای بازسازی پسا جنگ را با حضور کارشناسان و مدیران سابق بنیاد مسکن انقلاب اسلامی برگزار کرد تا در رهگذر این برنامه بهترین روش بازسازی خانه‌ها و شهرهای آسیب‌دیده در جنگ را مشخص کند.
حمله 12روزه رژیم صهیونیستی به کشور حدودا به 4 هزار واحد مسکونی و تجاری در کل کشور آسیب زد؛ در روزهای ابتدایی جنگ، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی از سوی دولت نماینده ارزیابی خسارت‌ها شد و عنوان شد که این نهاد مسوول اجرای بازسازیها خواهد بود. ارزیابی‌های ابتدایی انجام شده از سوی بنیاد مسکن نشان داد که حدود 500 واحد در کل کشور نیاز به تخریب و ساخت مجدد داشته و مابقی واحدها با بازسازی جزئی تا کلی اصلاح می‌شوند. برآورد اولیه بنیاد مسکن، اعتباری 3.5 همتی را برای ساخت و بازسازی کل واحدهای آسیب‌دیده در جنگ برآورد کرد؛ نتیجه این برآوردها در جلسه روز یازدهم تیر ماه به اطلاع هیات دولت رسید و تصمیم گرفته شد که در مرحله ابتدایی هزار میلیارد تومان برای بازسازی و اسکان مردم جنگ‌زده در اختیار بنیاد مسکن قرار گیرد. با این وجود عمر این تصمیم دولت، تنها چند ساعت بود و در جلسه بعدظهر همان روز مسعود پزشکیان وظیفه بازسازیها را به شهرداری و استانداری‌ها سپرد.
شنیده‌ها حکایت از آن دارد که وعده علیرضا زاکانی شهردار تهران مبنی بر ساخت و بازسازی تمامی واحدهای آسیب‌دیده در جنگ بدون دریافت کمک مالی از دولت، از طریق پیمانکاران و تراکم‌فروشی مازاد عامل اصلی این تغییر رویکرد بود. با توجه به اینکه عمده واحدهای آسیب‌دیده و تخریب شده در این جنگ مربوط به شهر تهران است؛ تقبل ساخت و بازسازی واحدهای آسیب‌دیده در جنگ از سوی شهرداری تهران در نگاه اول جذاب به نظر می‌رسد اما واقعیت این است که پیشنهادی فعلی از 2 منظر اصلی قابل نقد است. نخست آنکه شهرداری قصد دارد تامین مالی پروژه‌های ساخت مسکن را از طریق فروش تراکم مازاد (شهرفروشی) تامین کند، به این ترتیب شهرداری قوانین بالادستی در حوزه شهرسازی را زیرپا می‌گذارد و این کار در نهایت به کل شهروندان آسیب وارد خواهد کرد.
انتقاد بعدی وارد شده به پیشنهاد زاکانی به ساخت واحدهای تخریب شده از طریق پیمانکاران و دخیل نکردن مردم بازمی‌گردد. تجربه سال‌ها بازسازی شهرهای جنگ‌زده در دوره 8 سال جنگ با عراق نشان داد که این رویکرد از سوی مردم پذیرفته شده نیست و همین موضوع به شکست چنین طرح‌هایی می‌انجامد. در عین حال کارشناسان تاکید دارند که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تجربه بازسازی بیش از یک میلیون خانه آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی و بازسازی خانه‌ها و شهرهای آسیب‌دیده در زلزله منجیل، بم، کرمانشاه و... را دارد و در چنین شرایطی واگذاری یکباره بازسازی خانه‌های آسیب‌دیده به شهرداری به مفهوم بی‌توجهی به این تجارب است.
اکبر حاجی ابراهیم زرگر استاد و عضو هیات علمی بازنشسته دانشگاه شهید بهشتی که تجربه فعالیت در طرح‌های بازسازی شهرهای جنگ‌زده کشور در دوره 8 سال دفاع مقدس را دارد نسبت به تکرار اشتباهات سال‌های ابتدایی جنگ در روند بازسازی خانه‌های آسیب‌دیده هشدار داد و گفت: بازسازی خانه‌ها و شهرهای آسیب‌دیده در بحران با ساخت شهرهای جدید متفاوت بوده و کار ساده‌ای نیست. در سال‌های ابتدایی دهه 60 مدیران فعال در عرصه بازسازی بر این باور بودند که می‌توانند بدون همراهی مردم خانه‌های جدیدی برای جنگ‌زدگان بسازند و مردم در این واحدها ساکن شوند؛ اما تجربه نشان داد که شهروندان مطابق فکر و فرهنگ خود حرکت می‌کنند و خرابه‌های خانه‌های خود را به خانه‌های دولتی‌ساز ترجیح می‌دهند.
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی پس از تجربه بازسازی‌های نادرست در سال‌های ابتدایی جنگ آموخت که همراهی مردم لازمه موفقیت‌آمیز شدن فرآیند بازسازی است و این رویکرد در بازسازی خانه‌های آسیب‌دیده در سوانح طبیعی سال‌های بعد تا حدی به کار گرفته شد. در عین حال مسوولان تصمیم‌گیر در عرصه بازسازی باید بدانند که موفقیت‌آمیز بودن تصمیمات آنها منوط به اموری از جمله رعایت عدالت در فرآیند بازسازی، در نظر گرفتن شرایط روحی و روانی و عاطفی بازماندگان و پیشبرد سریع امور است. وی در خصوص پیشنهاد شهرداری تهران برای ساخت واحدهای مسکونی از طریق پیمانکاران و از محل تراکم‌فروشی نیز گفت: فارغ از محل تامین مالی پیشنهادی، این تصور که می‌توان خانه‌های مردم را از طریق پیمانکاران و بدون مشارکت مستقیم آنها ساخت و بازسازی کرد، نادرست است و سال‌ها تجربه کشور در این خصوص، این موضوع را اثبات کرده و از این رو امیدواریم که مسوولان مجدد به سراغ این تصمیم نادرست نروند؛ چرا که این رویه می‌تواند تبعات گزافی به همراه داشته باشد.
مجید جودی معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با اشاره به ابعاد بازسازی‌های انجام شده طی سال‌های گذشته گفت: در جنگ عراق بالغ بر یک میلیون واحد مسکونی تخریب شده در کشور بازسازی شد. این در حالی است که طی 12 روز جنگ اخیر حدود 4 هزار واحد مسکونی و تجاری متعلق به مردم غیرنظامی آسیب دیده که از این تعداد 500 تا 600 واحد نیاز به ساخت مجدد و مابقی نیاز به تعمیر و بازسازی دارند. این اعداد به خوبی مؤید این نکته است که ابعاد بازسازی جنگ کنونی به هیچ‌وجه قابل مقایسه با وضعیت بازسازی موردنیاز در طول 8 سال جنگ تحمیلی نیست. در عین حال ما تجربه سوانحی نظیر زلزله منجیل، بم، سرپل‌ذهاب و ... را در کشور داریم و پس از این تجارب مردم و افکار عمومی انتظار دارند که تصمیم صحیح و کارشناسی‌شده برای بازسازی واحدهای آسیب‌دیده در جنگ کنونی اخذ شود.
وی تاکید کرد: بازسازی کاری صرفا کالبدی و عمرانی نیست؛ تجربه بازسازی شهرها و روستاهای آسیب‌دیده در جنگ به ما نشان داد که بدون حضور مردم نمی‌توان هیچ مکانی را با موفقیت بازسازی کرد. بازسازی شهر هویزه یکی از موارد عینی شکست بازسازی بدون مشورت و نظر مردم بود؛ شهر هویزه در طول جنگ به اشغال عراقیان درآمد؛ نیروهای بعث پیش از خروج از هویزه این شهر را با خاک یکسان کردند. در ادامه کار بازسازی هویزه به آستان قدس سپرده شد و این نهاد عمومی در کنار شهر قدیم هویزه، شهری جدید را به بهترین شکل ساخت؛ با این وجود مردم منطقه از این شهر استقبال نکردند؛ چرا که در ساخت شهر جدید به خواست، فرهنگ و اقتصاد مردم بومی توجه نشده بود. این تجارب باعث شد تا رویکرد بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به عنوان نماینده بازسازی در سوانح تغییر کرده و در سال‌های پایانی جنگ، بازسازی به کمک مردم در اولویت قرار گیرد.
این رویکرد در سایر سوانح طبیعی نیز حفظ شد، به عنوان مثال با وجود پیشنهادهای مطرح شده در خصوص ساخت شهر بم در نقطه‌ای جدید، اما این شهر در مکان شهر قبلی و با مشارکت مردم ساخته شد. درواقع سال‌ها تجربه به ما نشان داده است که بازسازی پدیده‌ای صرفا کالبدی نبوده و مردم باید محور بازسازیها باشند. سازمان تعیین شده از سوی دولت برای بازسازی نیز باید صرفا مجری، هدایت‌گر و ناظر باشد.
محمد سعیدی‌کیا وزیر سابق راه و شهرسازی و رئیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در سال‌های 1380 تا 1384 که مسوول ستادبازسازی شهر بم پس از زلزله در این شهر بود بر لزوم تعیین نهادی خبره و با تجربه برای بازسازی واحدهای آسیب‌دیده در حمله 12 روزه رژیم صهیونیستی به کشور تاکید کرد و گفت: در ماه‌های گذشته یکی از مدیران کشوری درصدد انتخاب مدیر برای یک واحد تولیدی بود؛ از او پرسیدم که اگر دندان‌درد داشته باشد سراغ پزشک قلب می‌رود؟
پاسخ این دوست منفی بود و تاکید کرد طبیعتا به سراغ دندان‌پزشک می‌رود؛ به او توصیه کردم که مدیریت واحد صنعتی مدنظر را نیز به فردی کاردان سپرده شود. در این شرایط نیز توصیه می‌کنم که بازسازی واحدهای آسیب‌دیده در جنگ به نهادی سپرد شود که دانش و تجربه کافی در این خصوص داشته باشد. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در این خصوص تجربه کافی دارد، در عین حال هر نهادی که انتخاب شود نیز باید در خصوص رویکردهای خود به مردم پاسخگو باشد و کار بازسازی را با کمک مردم پیش ببرد. وی در ادامه به تجربه بازسازی بم در بنیاد مسکن انقلاب اسلامی اشاره کرد و گفت: در این بازسازی دولت تامین مالی بازسازی هر واحد 80 متری را تقبل کرد؛ اما بسیاری از مردم با هزینه شخصی واحدهای بزرگ‌تر و حتی چند طبقه ساختند؛ همواره جلب مشارکت مردم به پیشبرد سریع‌تر و بهتر فرآیند بازسازی می‌انجامد.
مرتضی هادی جابری مقدم عضو هیات علمی دانشگاه تهران نسبت به واگذاری بازسازی واحدهای آسیب‌دیده در حمله رژیم صهیونیستی به شهرداری تهران و استانداری‌ها در سایر شهرها انتقاد کرد و گفت: دولت باید پاسخ دهد که بر چه مبنایی در روز یازدهم تیر ماه در فاصله جلسه صبح و بعد‌ازظهر هیات دولت، وظیفه بازسازی را از بنیاد مسکن گرفت و به شهرداری تهران سپرد.
اقدامات و مصوبات 2 هفته اخیر از آن حکایت دارد که شهرداری تهران درصدد است تا به بهانه جنگ، به سراغ قانونی کردن تراکم‌فروشی برود. وی در ادامه به مصوبه شورای شهرداران در روز اول تیر ماه اشاره کرد و گفت: در میانه جنگ و در حالی که انتظار می‌رفت، شهرداری تهران درصدد خدمت‌رسانی به شهروندان و تامین پناهگاه باشد؛ در جلسه شورای شهرداران مصوبه تراکم‌فروشی مازاد به تصویب رسید. این مصوبه با مخالفت رئیس شورای شهر و دبیر شورای عالی شهرسازی مواجه شد، البته هنوز شهردار تهران لغو این مصوبه را به شهرداران مناطق ابلاغ نکرده است.
وی در ادامه تامین مالی بازسازی 500 تا 600 واحد تخریب شده و بازسازی 3400 واحد آسیب دیده را برای دولت میسر دانست و گفت: در زلزله کرمانشاه حدود 3 تا 4 هزار واحد تخریب شد یا آسیب جدی دید، اما بازسازی شد. در این شرایط چگونه ممکن است که دولت از بازسازی 4 هزار واحد عاجز باشد. تجارب جهانی و تجارب بازسازی در کشور مداخله مستقیم دولت در بازسازی و نوسازی را تایید نمی‌کند؛ شهرداری نمی‌تواند با هدف بازسازی در اموال مردم دخالت کرده و کار ساخت و بازسازی را به پیمانکاران خود بسپارد.
