خبرگزاری مهر، گروه استانها-کوروش دیباج: طرح توسعه متروی اصفهان و عبور خط ۲ از محدوده بافت تاریخی شهر، از جمله موضوعاتی است که طی بیش از یک دهه گذشته در کانون توجه نهادهای میراثی، کارشناسان فنی و نهادهای بین‌المللی قرار داشته است. سابقه این پرونده به سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۹۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که عبور مترو از زیر میدان نقش‌جهان، واکنش شدید یونسکو را به دنبال داشت و در نهایت، با تغییر مسیر پیشنهادی، آن بخش از پروژه متوقف شد.
در سال ۱۳۹۴، در جلساتی با حضور معاون وقت رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، استاندار وقت اصفهان، شهردار، و مدیران پایگاه‌های میراث فرهنگی، مسیر جایگزینی برای عبور مترو مورد توافق قرار گرفت؛ مسیری که از خیابان‌های نشاط، فلسطین، چهارراه نقاشی و آماده‌گاه عبور می‌کرد و با عبور از محدوده شرقی مسجد جامع اصفهان، حساسیت‌هایی تازه را برانگیخت.
از همان زمان، کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به تهدیدهای احتمالی سازه‌ای و لرزه‌ای هشدار دادند، اما با ادامه روند اجرایی پروژه و رسیدن حفاری‌ها به نزدیکی مسجد جامع، این نگرانی‌ها ابعاد تازه‌ای یافت. در پاییز و زمستان ۱۴۰۲، برخی رسانه‌ها از آغاز مکاتبات رسمی یونسکو با دولت ایران در خصوص این موضوع خبر دادند و اعلام کردند سازمان یونسکو، در پاسخ به گزارش‌های مردمی و نهادهای تخصصی، از دولت جمهوری اسلامی ایران خواسته است به صورت رسمی درباره مسیر مترو، رعایت الزامات حفاظتی و پیش‌بینی‌های فنی برای جلوگیری از آسیب به این بنای جهانی توضیح ارائه کند.
همزمان، برخی گزارش‌ها از نبود توافق کتبی میان شهرداری اصفهان و وزارت میراث فرهنگی درباره مسیر عبور مترو حکایت داشتند و افکار عمومی در اصفهان نیز با حساسیت بیشتری این موضوع را دنبال می‌کرد. در ماه‌های آغازین سال ۱۴۰۳، با رسانه‌ای شدن احتمال عبور مترو از زیر حریم مصوب ثبت جهانی مسجد جامع، بار دیگر این پروژه در کانون توجه محافل دانشگاهی و حقوقی قرار گرفت.
در گفت‌وگوی پیش‌رو با امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، تلاش شده است تصویر روشنی از وضعیت کنونی پروژه، واکنش یونسکو، موضع رسمی دولت جمهوری اسلامی ایران، و الزامات حفاظتی موردنظر نهادهای جهانی ارائه شود؛ گفت‌وگویی که برای نخستین‌بار، زوایای فنی و حقوقی این پرونده را با جزئیاتی تازه در اختیار افکار عمومی قرار می‌دهد.
مکاتبه رسمی یونسکو با ایران درباره خط مترو
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در ابتدای این گفت‌وگو با خبرنگار مهر در پاسخ به پرسشی درباره ارتباط رسمی یونسکو با ایران اظهار کرد: «طبق گزارشی که از سوی مردم به یونسکو ارسال شده بود، این سازمان با وزارت میراث فرهنگی مکاتبه‌ای داشته و پرسیده است که آیا قرار است خط مترو از زیر مسجد جامع اصفهان عبور کند یا خیر. همچنین در این مکاتبه تأکید شده که آیا برای جلوگیری از آسیب احتمالی به این بنای تاریخی، پیش‌بینی‌ها و مطالعات لازم انجام شده است یا نه.»
وی افزود: «یونسکو خواهان پاسخ علمی و مستند ایران شده و ما باید به‌صورت رسمی اعلام کنیم که چه تصمیماتی در این خصوص اتخاذ شده و آیا عبور مترو آسیبی به مسجد وارد می‌کند یا خیر.»
آسیب‌پذیری مشروط بر عدم رعایت الزامات
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در ادامه تأکید کرد: «ما نمی‌توانیم به صورت قطعی بگوییم که عبور مترو حتماً به مسجد جامع لطمه وارد خواهد کرد، اما اگر الزامات مشخص‌شده از سوی یونسکو رعایت نشود و مطالعات به‌صورت دقیق و علمی انجام نشود، ممکن است این موضوع برای ثبت جهانی این بنا تهدیدآفرین باشد.»
وی با اشاره به تجربه عبور مترو از میدان نقش جهان گفت: «در آن مقطع نیز با رعایت الزامات فنی، طرح مورد تأیید قرار گرفت اما به دلیل نگرانی‌ها، مسیر تغییر کرد. اکنون نیز اگر اثبات شود که عبور مترو آسیبی وارد نمی‌کند، مشکلی نخواهیم داشت.»
ثبت جهانی در خطر در چه شرایطی لغو می‌شود؟
کرم‌زاده تصریح کرد: «اگر عبور مترو لطمه‌ای به اثر تاریخی وارد نکند و الزامات فنی رعایت شود، حتی اگر در حریم مصوب یونسکو باشد، مشکلی از نظر ثبت جهانی ایجاد نخواهد شد. چون مسیر در عمق ۲۵ متری است و در منظر اثر قرار ندارد. اما اگر برای یونسکو اثبات شود که آسیب وارد خواهد شد، آن‌گاه ممکن است مسجد جامع در فهرست آثار در خطر قرار گیرد.»
حریم مصوب یونسکو تغییری نکرده است
وی در پاسخ به پرسشی درباره حریم قانونی و مصوب مسجد جامع اصفهان بیان کرد: «حریم این بنا همان حریمی است که در سال ۲۰۱۲ در هنگام ثبت جهانی در پرونده یونسکو درج شده و تاکنون هیچ تغییری در آن اعمال نشده است.»
حفاری و لایه‌های باستان‌شناسی
کرم‌زاده در توضیح نگرانی‌های باستان‌شناختی گفت: «در زمان احداث میدان امام علی (ع)، کاوش‌های کامل باستان‌شناسی انجام شد و لایه‌های تاریخی آن منطقه شناسایی و مستندسازی شد. در عمق ۲۵ متری که خط مترو قرار است حفاری شود، لایه‌های باستانی وجود ندارد.»
وی افزود: «تمامی این مطالعات زیر نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شده و طی آن اشیای تاریخی کاوش و محدوده پاک‌سازی شده است.»
مدل‌سازی لرزه‌ای از تأثیر مترو بر مسجد
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به مطالعات دانشگاه علم و صنعت گفت: «در خصوص تأثیر لرزش‌های مترو بر بناهای تاریخی، مطالعات گسترده‌ای انجام شده است. به‌ویژه در مورد حداقل ۱۵ تا ۲۰ بنای تاریخی در مسیر خط ۲، مدل‌سازی لرزه‌ای انجام شده و نتایج آن به اداره کل میراث فرهنگی ارسال شده است.»
توافق مکتوب با شهرداری وجود ندارد
کرم‌زاده در واکنش به برخی خبرها درباره توافق میان میراث فرهنگی و شهرداری گفت: «هیچ توافق مکتوبی بین ما و شهرداری درباره عبور مترو از زیر مسجد جامع وجود ندارد. شهرداری پیشنهادهایی در قالب واریانس ارائه کرده اما تأکید ما این است که طرح پیشنهادی باید الزامات فنی و میراثی را رعایت کند و در شورای میراث فرهنگی کشور با حضور نمایندگان یونسکو و ایکوموس بررسی و تأیید شود.»
اختلافات حول محور الزامات فنی و تأیید مشاور
وی در ادامه تصریح کرد: «پافشاری ما بر این است که طرح عبور مترو باید از نظر فنی و محاسباتی قابل دفاع باشد و مشاور پروژه با استفاده از تجهیزات کاهنده لرزش مانند بالشتک‌های لرزه‌گیر، طرح خود را به‌طور کامل به نهادهای نظارتی ارائه کند. اگر مشخص شود که خطری وجود ندارد، امکان توافق فراهم خواهد شد.»
نقش دستگاه قضا در نظارت بر پروژه
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان در پاسخ به پرسشی درباره نقش دادستانی گفت: «دادستانی اصفهان با درک اهمیت این پروژه، همکاری نزدیکی با ما دارد و به معاونت عمرانی استان اعلام کرده که در صورت عدم رعایت الزامات میراثی، پروژه باید متوقف شود. در حال حاضر هنوز پروژه به نقطه‌ای که زیر مسجد جامع قرار دارد نرسیده و اگر الزامات رعایت نشود، قطعاً دادستانی دستور توقف خواهد داد.»
چرا در طراحی اولیه، هماهنگی با یونسکو صورت نگرفت؟
کرم‌زاده در پاسخ به این پرسش که چرا در مراحل اولیه طراحی هماهنگی کافی با میراث فرهنگی و یونسکو انجام نشده، گفت: «توافقاتی در گذشته میان مدیران وقت سازمان میراث فرهنگی و نهادهای محلی صورت گرفته بود، اما آن توافق‌ها مربوط به مسیرهای خاصی بوده که امروز تغییر یافته‌اند. برخی از این توافق‌ها به سال ۱۳۹۴ بازمی‌گردد و قرار بوده در صورت تغییر مسیر، موضوع در شورای میراث فرهنگی مطرح و بررسی شود.»
گزارش ارزیابی زیست‌محیطی انجام شده، اما ناقص است
وی در خصوص گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و فرهنگی بیان کرد: «مطالعات اولیه توسط مشاور انجام شده، اما مطالعات تکمیلی درباره اثرات دقیق لرزش‌ها در محدوده مسجد جامع هنوز به‌طور کامل انجام نشده و ما خواهان دریافت این مطالعات هستیم.»
آیا امکان تغییر مسیر وجود دارد؟
مدیرکل میراث فرهنگی در پاسخ به امکان‌پذیری تغییر مسیر خط مترو گفت: «از نظر فنی، این امکان وجود دارد اما شهرداری به دلیل هزینه‌های بالای حفاری در مسیرهای دیگر، تمایل به حفظ مسیر فعلی دارد. در هر صورت، حتی در مسیرهای جایگزین نیز باید الزامات لرزه‌ای رعایت شود.»
تجربه جهانی عبور مترو از مجاورت آثار تاریخی
کرم‌زاده با اشاره به تجارب بین‌المللی گفت: «در بسیاری از کشورها مانند ایتالیا، ترکیه و حتی ایران در پروژه‌هایی نظیر عبور مترو از کنار سی‌وسه‌پل، این تجربیات با رعایت الزامات فنی و تأیید نهادهای نظارتی انجام شده و پروژه‌ها موفقیت‌آمیز بوده‌اند.»
اخطار رسمی میراث فرهنگی به مترو
در پایان، وی تأکید کرد: «ما به صورت رسمی به شهرداری اعلام کرده‌ایم که اگر مطالعات تکمیلی ارائه نشود و مجوزهای لازم از میراث فرهنگی اخذ نشود، پروژه باید متوقف شود. اکنون حدود دو کیلومتر به نقطه حساس باقی مانده و ما پیگیر اجرای الزامات هستیم.»
آزمون شفافیت در سایه ثبت جهانی
عبور خط دوم مترو از جوار مسجد جامع اصفهان، به‌مثابه تلاقی میان توسعه شهری و حفاظت از میراث جهانی، اکنون به نقطه‌ای رسیده که مطالبه عمومی، نظارت بین‌المللی و مسئولیت ملی را توأمان در کنار یکدیگر قرار داده است. درحالی‌که پیشینه این پروژه نشان از مکاتبات و توافقات غیرمکتوب در سال‌های گذشته دارد، اما نبود ضمانت‌های اجرایی مشخص، تأخیر در ارائه مطالعات لرزه‌ای تکمیلی، و غیبت طرح نهایی در شورای عالی میراث فرهنگی، هنوز پرونده را از شفافیت دور نگه داشته است.
در گفت‌وگوی فوق با مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، برای نخستین‌بار جزئیاتی از مکاتبه یونسکو، مطالبه دادستانی، راستی‌آزمایی مطالعات باستان‌شناسی و حساسیت شورای ایکوموس بر مسیر خط مترو آشکار شد. حال آن‌که آینده این پروژه در گرو تصمیماتی است که باید علمی، مستند و هماهنگ با مراجع بین‌المللی و نهادهای مسئول داخلی باشد.
مخاطره اصلی نه فقط در لرزش تونل‌ها، بلکه در لرزش اعتماد عمومی و خدشه به شأن ثبت جهانی آثاری نهفته است که قرن‌ها پایدار مانده‌اند. در این میان، مسجد جامع اصفهان فقط یک اثر نیست؛ آزمونی برای سیاست‌های شهری، کیفیت گفت‌وگوی بین‌نهادی، و اعتبار ایران در نظام میراث جهانی است. آزمونی که نمره آن، دیر یا زود، در سطح افکار عمومی و نهادهای بین‌المللی منتشر خواهد شد.
