به گزارش همشهری آنلاین محوطه‌های پیش از تاریخ دره خرم‌آباد با محدوده‌ای مشتمل بر ۴۰۰ هکتار به عنوان عرصه و ۷۰۰۰ هکتار به عنوان حریم و شامل ۵ غار کلدر، قمری، گیلوران، یافته و کنجی و پناهگاه صخره‌ای گرارجنه، بازگوکننده شواهدی از حضور انسان در بیش از ۶۳ هزار سال پیش در این منطقه از ایران و زاگرس است. حامد وحدتی‌نسب، پژوهشگر باستان‌شناسی و انسان‌شناسی پیش از تاریخ در ایران به همشهری می‌گوید که اهمیت این محوطه تاریخی به سابقه استمرار سکونت انسان در این دره و از آن مهم‌تر همکاری مردم این خطه در محافظت از دره تاریخی است.
استمرار سکونت
حالا که آوازه دره خرم‌آباد به گوش جهانیان رسید، شاخصه‌های مهم و تفاوت‌های دره تاریخی در کهن‌شهر خرم‌آباد استان لرستان هم مطرح می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سابقه سکونت در این دره تاریخی به ۶۳ هزار سال می‌رسد. اما این، فقط یه نکته از هزاران است. پژوهشگر باستان‌شناسی و انسان‌شناسی پیش از تاریخ در ایران به همشهری می‌گوید: «مهم‌تر از سابقه سکونت در این دره تاریخی، استمرار سکونت در آن است. اگر فقط سابقه سکونت را در نظر بگیریم، در محوطه‌های تاریخی دیگری مثل تخت جمشید هم سابقه سکونت چند صد ساله داریم، اما در این دره تاریخی همواره از همان ۶۳هزار سال پیش تا کنون، سکونت ادامه و استمرار داشته‌است.» حامد وحدتی‌نسب ادامه می‌دهد: «غارهای چند ده هزار ساله و تپه‌های باستانی که این دره را احاطه کرده به خوبی روند استمرار سکونت را نشان می‌دهد. معماری هم نشانگر پیوستگی حضور و سکونت انسان در این منطقه است.» این اثر تاریخی به دلیل وجود بقایای ارزشمند و دست نخورده از دو دوره پارینه سنگی میانه و جدید، اطلاعات مهمی درباره سکونتگاه‌ها، شیوه زندگی و نحوه تکامل دو گونه انسان در اختیار باستان‌شناسان و انسان‌شناسان قرار می‌دهد.
مهم‌ترین همکاری خرم‌آبادی‌ها
اهالی امروز خرم‌آباد برای اینکه آوازه این کهن‌شهر و غارهای پیش از تاریخش به گوش نسل‌های بعد در دنیا برسد، چه نقشی داشته‌اند؟ پژوهشگر باستان‌شناسی و انسان‌شناسی پیش از تاریخ در ایران این‌طور پاسخ می‌دهد: «مهم‌ترین همیاری مردم خرم‌آباد در ثبت جهانی شدن این است که به اهمیت تاریخی این محوطه آگاهی داشته‌اند و از آسیب رسیدن به آن جلوگیری کرده‌اند. متاسفانه سودای گنج‌یابی از سوی افراد سودجو، آسیب‌های برگشت‌ناپذیری به کل محوطه‌های باستانی ایران وارد کرده‌است در حالی که گنج‌یابان هم فهمیده‌اند که به دنبال گنج در غار گشتن، کاری بیهوده است. اما باز هم شاهد این نوع تخریب هستیم.»
حامد وحدتی‌نسب برای رونق گردشگری این منطقه و بازدید از غارهای دره تاریخی خرم‌آباد پیشنهادی هم دارد. او می‌گوید: «غارها بنا بر دستورالعمل باید در ورودی داشته باشند تا افراد سودجو به غار آسیب نرسانند. فضای ورودی هم می‌تواند به شکل سایت موزه طراحی شود و بازه‌های زیست انسان، با همان شیوه لباس و و سایل و نوع شکار به نمایش گذاشته شود.»
فرصت گردشگری پایدار
ثبت جهانی دره تاریخی خرم‌آباد بیش از گذشته پای گردشگران داخلی و خارجی را به این منطقه می‌کشاند؛ اتفاقی که رونق گردشگری را برای اهالی به ارمغان می‌آورد.
حامد وحدتی‌نسب، پژوهشگر باستان‌شناسی و انسان‌شناسی پیش از تاریخ در ایران می‌گوید: «این رویداد فرصتی است تا افراد بومی برای تعامل با گردشگران داخلی و خارجی آموزش ببینند. آنان می‌توانند صنایع دستی یا دیگر تولیدات خود را با المان‌هایی از این دره و غارهایش ترکیب کنند که برای گردشگران جذاب باشد و برای خودشان هم درآمدزایی به همراه داشته باشد. اشتغالزایی با استفاده از این فرصت جهانی به خلاقیت و ایده‌پردازی احتیاج دارد.»
حضور مردم در تمام مراحل ثبت جهانی شدن
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان و مسئول پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد درباره همکاری مردم برای طی شدن روند ثبت جهانی دره تاریخی خرم آباد به همشهری می‌گوید: «روز اولی که ارزیاب یونسکو به خرم آباد آمد از ما پرسید که آیا مردم رضایت دارد و از این محوطه تاریخی استقبال کردند؟ و من فیلم های همکاری مردم را نشان دادم.» عطا حسن‌پور، ادامه می‌دهد: «مردم برای تمیز کردن رودخانه و سراب شهوا در خرم‌آباد بسیج شده بودند و تمام بلاگر و اینفلوئنسرها این همکاری را در شبکه های مجازی بازتاب دادند.» حسن‌پور از همکاری انجمن‌های مردم نهاد در دو گروه زیست محیطی و میراث فرهنگی این‌طور می‌گوید: «داخل غارها با همکاری انجمن‌های مردم نهاد محییط زیست و میراث فرهنگی بدون کوچکترین آسیب تمیز شد و همه مراحل برای موافقت ارزیابان یونسکو با مشارکت مردم انجام شد.»
عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان و مسئول پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد نیز معتقد است ثبت جهانی دره خرم‌آباد، مسیری روشن برای توسعه گردشگری پایدار، رونق اقتصادی و دیپلماسی فرهنگی در این استان ترسیم می‌کند. حسن پور تاکید می‌کند: «برای رونق گردشگری هم مردم را دخیل کردیم. به عنوان مثال از ساکنان اطراف غار کنجی خواستیم تا یکی از آنان راهنمای گردشگری یا به اصطلاح بلد راه باشد. برای نگهبانی و حفاظت از غارها هم از خود اهالی کمک می‌گیریم.» استان لرستان با ۲۵۰۰ اثر ثبت ملی شده، یکی از غنی‌ترین استان‌های کشور از نظر میراث فرهنگی است.
غارهای تاریخی
نگاهی به غارهای محوطه تاریخی دره خرم‌آباد زندگی بشر در این غارها را از روزگار پارینه سنگی تا دوران پس از اسلام را در برمی‌گیرد.
غارکنجی، متعلق به دوران پارینه سنگی میانی در جنوب شرقی دره خرم آباد قرار گرفته است. این مکان اطلاعات مهمی در مورد شیوه‌های زندگی انسان‌های پیش از تاریخ ارائه می‌دهد و سازگاری‌های رفتاری شکارچیان باستانی و الگوهای در حال تغییر استفاده انسان از غار را در طول زمان روشن می‌کند. یافته‌های فرهنگی کشف شده در این غار شامل مصنوعات سنگی و بقایای جانوری از جمله گوزن، بز کوهی، گوسفند وحشی گراز و گورخر است.
غار قمری، در شمال غربی دره خرم‌آباد حاوی بقایای باستانی مهم پیش از تاریخ است. این غار شواهد باستان شناختی مربوط به دوران پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی جدید، نوسنگی، مس و سنگ، عصر برنز، دوره‌های تاریخی و اسلامی در خود جای داده است. بقایای جانوری کشف‌شده از لایه‌های پارینه سنگی میانی شامل گاو وحشی (اوراک)، بز کوهی، گوزن زرد، گوزن قرمز، گراز وحشی است.
غار گیلواران، در میانه کوه سفیدکوه دره خرم‌آباد واقع شده‌است. ترانشه اصلی شامل پنج لایه باستان‌شناسی پارینه سنگی میانی، پارینه سنگی جدید، نوسنگی، مس و سنگ، عصر برنز، تاریخی و اسلامی است. در پایین‌ترین سطح، مجموعه‌ای از فرهنگ موستری، که احتمالاً متعلق به نئاندرتال‌های این منطقه است.
غار کلدر، در شمال غربی خرم‌آباد توالی فرهنگی از دوره پارینه سنگی میانی تا دوران اسلامی امتداد را نشان می‌دهد. بقایای جانوری از لایه‌های پارینه سنگی، بز کوهی، گاو وحشی (اوراک)، گوزن قرمز و احتمالاً گوزن زرد و بقایای گوشتخوارانی مانند گرگ و روباه نیز شناسایی شده. تجزیه و تحلیل زغال چوب نشان داد که از چوب بادام و آلو به عنوان هیزم استفاده می‌شده است که نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی گزینشی از پوشش گیاهی محلی توسط ساکنان ماقبل تاریخ غار است.
غار یافته، حدود سیزده کیلومتری غرب خرم‌آباد واقع شده است و هزاران سال فعالیت شکارچی-گردآورنده از جمله مصنوعات سنگی و استخوانی، بقایای حیوانات شکار شده، زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان، خاک سرخ قرمز و شواهدی از خاکستر و آتشدان را نشان می‌دهد. علاوه بر ابزارهای سنگی، چندین ابزار استخوانی مانند درفش و سوزن یافت شد که نشان دهنده دوخت پوست و لباس است که ممکن است قدیمی‌ترین شواهد لباس در ایران باشد.
پناهگاه صخره‌ای گرارجنه، در جنوب شرقی خرم‌آباد واقع شده و یکی از محوطه‌های مهم پارینه سنگی در دره خرم‌آباد است که بیشتر حاوی بقایای باستانی از دوره‌های پارینه سنگی میانی و پارینه سنگی جدید است. شواهدی از قصابی حیواناتی مانند بز و گوسفند وحشی، گورخر، گوزن قرمز و غزال و همچنین یک گاومیش در لایه‌های مختلف شناسایی شده است.
