مرضیه احقاقی: گندم به عنوان محصولی محوری و کلیدی کشاورزی، جایگاه ویژه‌‌‌ای در تولید و مصرف مواد غذایی در سطح بین‌المللی دارد. خودکفایی در تولید گندم یکی از اهداف اقتصادی ایران در سال‌‌‌های اخیر بوده است. میزان خرید تضمینی گندم توسط دولت در سال گذشته حدود 12 میلیون تن گزارش شده است، بااین‌‌‌وجود پیش‌‌‌بینی می‌شود که در سال جاری میزان خرید تضمینی این محصول به حدود 8 میلیون تن کاهش یابد.«خشکسالی»، «محدودیت در تامین برق و سوخت چاه‌‌‌های آب»، «عدم تامین کود مناسب کشاورزی در سایه محدودیت انرژی تحمیل شده به صنایع پتروشیمی»، «سرمازدگی محصول» و «قیمت پایین خرید تضمینی گندم» از مهم‌ترین دلایل کاهش تولید این محصول مهم در سال جاری هستند. با توجه به ریشه‌‌‌های افت تولید گندم، کاهش سطح خوداتکایی کشور در تولید این محصول تا حدود 30 درصد، لطمات جدی را به مساله تامین امنیت غذایی کشور تحمیل می‌‌‌کند.
امنیت غذایی و ارتقای تولید محصولات کشاورزی در برنامه هفتم توسعه مورد توجه ویژه قرار گرفته است. البته در حوزه تامین گندم موضوعاتی به‌‌‌مراتب جدی‌‌‌تر مطرح است چراکه امنیت غذایی از طریق واردات نیز تامین می‌شود. بنابراین خودکفایی در تولید گندم در سال‌‌‌های گذشته مورد توجه سیاستگذار بوده است. در این راستا نیز سیاست‌های مختلفی ازجمله خرید تضمینی گندم با هدف حمایت از تولید و جهت‌‌‌دهی به الگوی کشت کشور اجرایی شده است. بااین‌‌‌وجود، در اغلب سال‌‌‌های گذشته دولت‌ها برای ایفای تعهدات خود نسبت به کشاورزان با چالش مواجه بوده‌اند . با توجه به خرید تضمینی گندم توسط دولت، بازار خریدوفروش این محصول تقریبا انحصاری است و سهم خرید دولت از گندم تقریبا برابر بیشتر محصول تولید شده توسط کشاورز است.
رصد اخبار تولید گندم حکایت از آن دارد که خشکسالی در سال جاری در کمین گندمکاری است. میزان تولید این محصول استراتژیک و غیرقابل جایگزین در سبد غذایی کشور، رو به کاهش است. نگاه کلی به اخبار منتشر شده از تولید گندم طی هفته‌‌‌های آخیر، نگران‌‌‌کننده است.
«وزیر جهادکشاورزی در اردیبهشت ماه امسال پیش‌‌‌بینی تولید 20 درصدی تولید گندم را مطرح کرد. غلامرضا نوری کاهش سطح بارندگیها را از دلایل اصلی افت تولید گندم عنوان کرد. وی همچنین تاکید کرده: پیش‌‌‌بینی‌‌‌ها حاکی از آن است که ایران ممکن است ناگزیر به واردات میانگین ۵ میلیون تن گندم برای تامین نیاز داخلی خود شود.»
درهمین‌‌‌حال «پیمان فیروزنیا، مدیر زراعت سازمان جهادکشاورزی استان اصفهان تاکید کرد: استان اصفهان در زمینه تولید گندم در سطح کشور جایگاه متوسطی دارد و در میانه استانها قرار دارد. براساس برنامه الگوی کشت استان برای سال جاری، سطح زیرکشت گندم آبی استان حدود ۵۷ هزار هکتار و گندم دیم حدود ۳۰ هزار هکتار بوده که در مجموع نزدیک به ۹۰ هزار هکتار گندم آبی و دیم کشت شده است. فیروزنیا با اشاره به کاهش خرید تضمینی گندم می‌گوید: سال گذشته ۲۳۲ هزار تن گندم به‌‌‌صورت تضمینی از کشاورزان استان خریداری شد که رکوردی در سال‌‌‌های اخیر بوده، اما سال جاری تاکنون تنها حدود ۵۰ هزار تن خرید انجام شده است. البته خرید تضمینی تا نیمه شهریور ادامه دارد و پیش‌‌‌بینی می‌شود در مجموع حدود ۱۰۰ هزار تن گندم به‌‌‌صورت تضمینی خریداری شود.»
همچنین به دلیل خشکسالی شدید و کمبود بارندگی موثر، پیش‌‌‌بینی می‌شود تولید گندم در استان چهارمحال و بختیاری طی سال جاری کاهش قابل توجهی یابد. حسین بهرامی سرپرست جهادکشاورزی چهارمحال و بختیاری گفت: از ۴۰هزار هکتار گندم دیم، حدود ۶۰ درصد آن به‌طور کامل از بین رفته و مابقی نیز دچار کاهش تولید شده است.»
براساس اخبار باید تاکید کرد که خشکسالی موجب کاهش تولید گندم در لرستان شد. جواد طهماسبی مدیر زراعت سازمان جهادکشاورزی لرستان در این رابطه گفت: « با توجه به وقوع فراگیر خشکسالی، کاهش بارندگیها و دیم بودن ۷۵ درصد اراضی استان پیش‌‌‌بینی می‌شود امسال میزان برداشت گندم در استان کاهش یابد.»
در ادامه باید به آمار افت تولید گندم در استان کردستان اشاره کرد.« کاهش ۳۰ درصدی تولید گندم در استان کردستان در راه است. محمدصالح احمدی معاون تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی کردستان تاکید کرد که با توجه به بررسی‌‌‌های انجام گرفته، میزان خرید گندم از کشاورزان این استان با کاهش در قیاس با سال گذشته، کاهش جدی خواهد یافت.»
درهمین‌‌‌حال باید تاکید کرد که افت تولید در سایر استانها نیز ادامه دارد. در همین راستا، رئیس سازمان جهادکشاورزی استان کهگیلویه و بویراحمد از کاهش ۵۰ درصدی تولید گندم در این استان به‌‌‌دلیل کم‌‌‌بارشی و خشکسالی خبر داد.
گفتنی است استان خراسان جنوبی نیز از کم‌‌‌بارشی و افت تولید گندم بینصیب نمانده است. در همین رابطه سرپرست سازمان جهادکشاورزی خراسان جنوبی از کاهش ۲۵ تا ۳۰ درصدی تولید گندم در خراسان جنوبی به دلیل تغییرات آب و هوایی خبر داد.
در همین‌‌‌حال باید تاکید کرد که براساس اخبار دورنمای روشنی برای تولید گندم در استان گلستان نیز پیش‌‌‌بینی نمی‌شود. معاون بهبود تولیدات گیاهی جهادکشاورزی گلستان با اشاره به برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های دقیق برای کشت پاییزه در استان، از خسارت‌‌‌های جدی خشکسالی و کم‌‌‌بارشی به مزارع گندم خبر داد.
علی‌‌‌قلی ایمانی مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در پاسخ به سوالی مبنی بر ارائه آمار دقیق از تولید گندم اظهار کرد: سطح زیر کشت گندم در سال جاری معادل سال گذشته و برابر 6 میلیون هکتار برآورد می‌شود. دولت تاکنون حدود 4 میلیون و 900 هزار تن گندم از کشاورزان خریداری کرده است. ارزش این خرید تقریبا معادل 100 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. دولت از این رقم 45 هزار و 300 میلیارد تومان را پرداخت کرده و باقی آن در قالب مطالبه گندمکاران مانده است.
ایمانی در پاسخ به سوالی مبنی بر مقایسه تولید گندم در سال جاری و سال گذشته گفت: سال گذشته میزان تولید گندم کشور حدود 14.5 میلیون تن برآورد شد. این محصول در سطح حدود 6.5 هکتاری کاشت و برداشت شد. 12.5 میلیون تن از این گندم توسط دولت خرید تضمینی شد. بخشی از گندم توسط کشاورز به عنوان بذر نگه داشته می‌شود. وزارت جهادکشاورزی نیز حدود 500 هزار تن از گندم را به عنوان بذر خریداری می‌‌‌کند. برخی کشاورزان حاشیه‌‌‌نشین در مرزها نیز بخشی از این گندم را برای خود مصرفی نگهداری می‌‌‌کنند. میزان تولید گندم در سال گذشته به قدری خوب بود که حتی ذخایر استراتژیک ما نیز از شرایط مناسبی برخوردار است.
وی افزود: کشاورزان از پنجم فروردین ماه اقدام به تحویل گندم به دولت کرده‌‌‌اند. کشاورزانی که از پنجم فروردین تا اول اردیبهشت گندم را به دولت تحویل داده‌‌‌اند، 75 درصد مطالبات خود را دریافت کرده‌‌‌اند. کشاورزانی که از اول اردیبهشت تا 25 خرداد ماه، گندم تحویل دادند، 50 درصد مطالباتشان را دریافت کرده‌‌‌اند. کشاورزانی هم که پس از 25 خردادماه گندم خود را به دولت تحویل داده‌‌‌اند، هنوز مبلغی را به‌‌‌ازای آن دریافت نکرده‌‌‌اند. در حال حاضر نیز برداشت گندم در مناطق سردسیر همچون همدان، آذربایجان و کردستان آغاز شده است. انتظار می‌‌‌رود برداشت گندم و فروش آن به دولت تا نیمه شهریور ماه ادامه یابد.
مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران مجموع میزان خرید تضمینی گندم توسط دولت را در سال جاری حدود 8 تا 8.5 میلیون تن پیش‌‌‌بینی کرد و افزود: نیاز کشور به گندم در سال جاری حدود 12 میلیون تن برآورد می‌شود، بنابراین انتظار می‌‌‌رود مابقی نیاز کشور به گندم از مسیر واردات تامین شود. خوشبختانه بخشی از این نیاز تاکنون وارد شده و مشکلی در تامین گندم موردنیاز کشور در سال جاری پیش نخواهد آمد. به‌‌‌علاوه آنکه کشور برای مدت 6 ماه ذخیره استراتژیک گندم دارد، یعنی هیچ کمبودی در تامین این محصول مهم پیش نخواهد آمد.
مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران در تشریح دلایل افت تولید گندم در سال جاری گفت: در ابتدای فصل در اغلب استان‌های کشور، خشکسالی داشتیم و گندم سبز نشد، یا با تاخیر سبز شد. در مرحله داشت گندم در بعضی مناطق سرمازدگی داشتیم. در همین‌‌‌حال کشاورزان برای تامین سوخت چاه و همچنین برق چاه آب نیز مشکلاتی داشتند. همین موضوع نیز کشاورزان را در تامین آب با مشکلاتی مواجه و لطماتی را به تولید گندم وارد کرد. در ادامه عملکرد صنایع پتروشیمی نیز تحت تاثیر محدودیت‌‌‌های انرژی قرار گرفت. این واحدهای صنعتی نتوانستند کود مورد نیاز برای تولید گندم را در کشور تامین کنند. این عوامل مجموعا باعث می‌شود ما امسال در تولید گندم، خودکفایی را از دست بدهیم. این درحالی‌‌‌است که در سال گذشته هم در تامین گندم موردنیاز برای تولید نان و همچنین صنعت، خودکفا شدیم. اما امسال مجددا در صف واردکنندگان گندم قرار گرفتیم.
مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران افزود: نارضایتی کشاورز از قیمت تعیین شده برای خرید تضمینی گندم نیز از دیگر دلایلی بود که به افت تولید این محصول منجر شد. در این میان برخی کشاورزان ترجیح دادند گندم خود را به واسطه و دلال بفروشند.
ایمانی با اشاره به موضوع مطالبات کشاورز از دولت گفت: کشاورزی در کشور ما معیشتی و روزگذران است. کشاورز ما اندوخته مالی ندارد. عدم پرداخت به‌‌‌موقع مطالبات کشاورزان به‌‌‌خصوص در استان‌هایی که کشت دوم دارند، چالش‌‌‌های جدی را برای صنعتگران به دنبال خواهد داشت. چراکه این کشاورزان برای تامین نهاده‌‌‌های تولید خود نیازمند تامین نقدینگی هستند. یا بخشی از کشاورزان بدهکار بانکی هستند و عدم پرداخت به موقع مطالبات دولت، مانع پرداخت به موقع اقساط تسهیلات پرداختی به کشاورزان می‌شود. دیرکرد در پرداخت اقساط تسهیلات کشاورزان به جریمه منتهی می‌شود.
این فعال بخش کشاورزی گفت: براساس قانون خرید تضمینی چنانچه دولت در پرداخت مطالبات کشاورزان تاخیر داشته باشد، باید مطابق نرخ سود روزشماری که بانک مرکزی اعلام می‌‌‌کند به کشاورز جریمه تاخیر را پرداخت کند. اما از سال 1368 که شاهد اجرای قانون خرید تضمینی برخی محصولات کشاورزی هستیم، این جریمه دیرکرد به کشاورز پرداخت نشده است. البته کشاورز هم به دنبال دریافت جریمه دیرکرد پرداخت نیست، بلکه معتقد است هرچه سریع‌‌‌تر هزینه خرید محصولات آن پرداخت شود.
ایمانی با تاکید دوباره بر نارضایتی کشاورزان از قیمت تعیین شده برای خرید تضمینی گندم گفت: امید می‌‌‌رود شورای قیمت‌‌‌گذاری، مجلس شورای اسلامی و همچنین دولت به واقعی‌‌‌سازی قیمت گندم کمک کند.
مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران افزود: در حال حاضر به دلیل مشکلات و محدودیت‌‌‌های زیرساختی، کشاورزان حتی در تامین کود مناسب نیز با چالش و کمبود جدی مواجه هستند. ترکیبی از کود برای ارتقا تولید و بهره‌‌‌وری سطح زیر کشت ضروری است، اما در حال حاضر کود مناسب و متنوع در کشور وجود ندارد. این کمبود نیز بر تولید و میزان برداشت محصول تاثیر نامطلوبی دارد.
ایمانی در ادامه با اشاره به اهمیت مضاعف بخش کشاورزی در برخی از استان‌های کشور، گفت: اقتصاد بسیاری از استانها و شهرهای ما براساس فعالیت در صنعت کشاورزی تعریف شده است. معیشت مردم برپایه کشاورزی تامین می‌شود. چنانچه کشاورزی تضعیف شود، شاهد مهاجرت از روستا به شهرها خواهیم بود و به‌‌‌دنبال آن ناهنجاری در شهرها و حاشیه‌‌‌های شهرها افزایش خواهد یافت. به‌‌‌علاوه آنکه بخش بزرگی از نیروی کار سرگردان خواهد شد. به بیان دقیق‌‌‌تر چنین مشکلاتی حتی به تخلیه جمعیت روستاها منجر می‌شود. کمااینکه در سال‌‌‌های اخیر شاهد خالی شدن بسیاری از روستاهای کشور ازسکنه بوده‌‌‌ایم. این مشکل درحالی است که در کشور ما روستا محل اصلی تولید محصولات کشاورزی است. تداوم و توسعه فعالیت در روستاها به اشتغالزایی، درآمدزایی و تامین نیازهای غذایی مردم منجر می‌شود.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر پیش‌‌‌بینی شرایط تولید گندم در سال‌‌‌های آتی با توجه به مشکلاتی که امروز گریبان کشاورزی را گرفته، گفت: تولید و تداوم کشاورزی به مجموعه‌‌‌ای از الزامات نیاز دارد. چنانچه هرکدام از قطعات این پازل معیوب باشد، عملکرد کلی آن تحت تاثیر منفی قرار خواهد گرفت. تمامی الزامات یاد شده ازجمله آب، برق، کود، سموم با کیفیت و .... همگی از الزامات اصلی تولید هستند. مدیرعامل بنیاد ملی گندمکاران گفت: تامین گندم موردنیاز کشور تاثیر بسزایی بر امنیت غذایی دارد.
در همین‌‌‌حال از گندم باید به عنوان ابزاری سیاسی نیز در میان کشورهای مختلف نام برد. کمااینکه جنگ روسیه و اوکراین به رشد قابل توجه قیمت گندم در دنیا بدل شد. ایران نیز از این رشد قیمت بینصیب نماند. بنابراین خودکفای یا خوداتکایی در تولید گندم و تامین امنیت غذایی کشور اهمیت ویژه‌‌‌ای دارد. در چنین فضایی با توجه به اهمیت ارتقا بهره‌‌‌وری تولید گندم انتظار می‌‌‌رود سیاستگذاران به کمک کشاورزی و دولت بیاید تا بهره‌‌‌وری در این بخش افزایش یابد.
