همشهری آنلاین: زهرا رفیعی: امروز روز جهانی آگاهی‌رسانی درباره کوسه‌هاست؛ موجودی که از میلیون‌ها سال پیش، بی‌صدا در آبهای جهان حکمرانی می‌کند. برخلاف تصویر هالیوودی از یک شکارچی بی‌رحم، کوسه‌ها نگهبانان پنهان تعادل دریا هستند؛ مرموز، باشکوه و امروزه، در خطر انقراض. به قول فریدون عوفی، پژوهشگری که بیش از دو دهه روی این موجودات افسانه‌ای کار کرده، کوسه‌ها برای انسان‌ها، نه تنها نمادی از خطر و قدرت، بلکه موجودی اسطوره‌ای با ویژگی‌هایی فراانسانی است.

فریدون عوفی، پژوهشگر و عضو هیات علمی «موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور» و عضو کمیسیون‌های بین المللی مدیریت اکوسیستم‌ها (CEM) منطقه غرب آسیا و اقیانوس هند و همچنین عضو گروه متخصصان کوسه ماهیان اتحادیه حفاظت از طبیعت ( IUCN Specialist Group) است. او بیش از دو دهه بر روی غضروف ماهیان که کوسه‌ها جزوی از آنها هستند، مطالعه کرده و تحقیقات او و تیمش نشان می‌دهد وضعیت گونه‌های کوسه‌ماهی‌ها نگران‌کننده‌تر از گذشته شده است. بر اساس تحقیقات او از میان حدود ۵۰۰ گونه شناسایی‌شده کوسه‌ماهی در جهان، بیش از ۳۷درصد در رده تهدید قرار دارند (آسیب‌پذیر، در خطر، یا به‌شدت در خطر انقراض) که این عدد نسبت به سال ۲۰۱۴، که حدود ۲۵درصد بود، رشد چشمگیری داشته است.

یک دهه حرکت به دره انقراض

روند عمومی نشان‌دهنده افزایش تعداد گونه‌های در معرض تهدید است و این شامل گونه‌هایی که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند هم می‌شود. یعنی بسیاری از گونه‌هایی که در گذشته در رده «کم‌خطر NT» بودند، اکنون به رده‌های «آسیب‌پذیر VU»، «در خطر انقراض EN» و حتی «به‌شدت در خطر انقراض CR» منتقل شده‌اند. تحقیقات این پژوهشگر موسسه تحقیقات شیلاتی کشور نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ نشان داده بود که ۹۰۷ گونه ماهیان در آب‌های خلیج فارس و تنگه هرمز و خلیج عمان حضور دارند و از آن میان ۳۲گونه کوسه ماهیان تأیید شده است. وضعیت فعلی نشان می‌دهد حدود ۷۰درصد گونه‌های کوسه ماهیان در وضعیت تهدید VU، EN، CR قرار دارند و تنها حدود ۱۰ گونه در رده کم‌خطر (LC) یا داده‌ناکافی (DD) هستند.

فریدون عوفی درباره آخرین وضعیت گونه‌های کوسه ماهیان بر اساس معیارهای IUCN در سال ۲۰۲۴ گفت: از تعداد۳۲ گونه کوسه ماهیان ایران، ۲۲ گونه در وضعیت نامطلوب، تهدید آمیز (آسیب پذیر، در معرض خطر و به شدت در معرض خطر انقراض) و ۶ گونه با کمی اختلاف وضعیت ارزیابی شده، در وضعیت کم خطر قرار دارند، دو گونه نیز برای تعیین وصعیت ارزیابی فاقد اطلاعات کافی هستند. گونه‌های کوسه‌چکشی چین‌دار، کوسه‌چکشی بزرگ و کوسه دم‌دراز اقیانوسی به شدت در معرض انقراش هستند.

بیشتر بخوانید:

بی آزارترین غول خلیج فارس را بشناسید | این غول دریایی یکی از عظیم‌الجثه‌ترین حیوانات روی زمین است

فریدون عوفی درباره تحولاتی که در دهه‌های اخیر در زمینه مخاطرات زیست کوسه‌ها در خلیج فارس و دریا عمان رخ داده است، گفت: صید کوسه در دهه ۷۰ تا ۸۰ عمدتاً با ابزارهای سنتی و در سطح محلی انجام می‌شد؛ اما امروزه تجارت جهانی باله کوسه و استفاده از تورهای صنعتی و کشتی‌های فراساحلی صدمات گسترده‌تری ایجاد کرده‌اند. در همین دوران تخریب زیستگاه بیشتر محدود به بندرها و نقاط ساحلی بود و تغییر اقلیم و افزایش دمای آب تهدید مهمی تلقی نمی‌شد، اما امروز این موارد به ویژه توسعه صنایع ساحل و فرا ساحل نفت و گاز و از طرفی رشد غیر موزون مناطق مسکونی (روستایی و شهری و گستردش بنادر)، به‌عنوان یکی از تهدیدات جدی برای بقا و مهاجرت کوسه‌ها مطرح است. به طوری که امروزه پروژه‌های بزرگ احیای ساحل (Land Reclamation) در امارات، قطر و عربستان تأثیرات عمیق‌تری بر کل اکوسیستم دریایی دارند.

حفاظت روی کاغذ

عضو هیات علمی «موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور» معتقد است در حوزه قانون‌گذاری و آگاهی عمومی پیشرفت‌هایی حاصل شده (مانند ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی در برخی کشورها)، اما اجرای قوانین و مشارکت جوامع محلی هنوز با چالش روبه‌رو است.

او در پاسخ به این سوال که آیا مخاطرات این گونه‌ها نسبت به پژوهش‌اش در دهه ۹۰ تغییر کرده است، گفت: در دهه ۱۴۰۰ شمسی، تهدیدات زیستی کوسه‌ماهیان نه‌تنها باقی مانده‌اند بلکه پیچیده‌تر و گسترده‌تر شده‌اند. مخاطرات جدید مانند تغییرات اقلیمی و آلودگی میکروپلاستیکی در دهه ۱۳۹۰ هنوز چندان مطرح نبودند، ولی اکنون تأثیر مستقیمی بر بقای گونه‌ها دارند با اینکه پیشرفت‌هایی در پژوهش و آگاهی عمومی حاصل شده، اما صید بی‌رویه و تجارت غیرقانونی همچنان ادامه دارد و به عنوان مهم‌ترین تهدید باقی مانده است.

نبود نظارت موثر و اجرای ضعیف قوانین

این متخصص کوسه ماهیان نقش مدیریت دولتی، به‌ویژه سازمان‌های شیلات و محیط زیست، در حفاظت و آگاهی‌رسانی بسیار حیاتی دانست و گفت: حفاظت از کوسه‌ماهیان در ایران نیازمند رویکردی هماهنگ و متوازن میان سازمان شیلات و سازمان محیط زیست است. هر دو سازمان با وظایف و قابلیت‌های خاص خود می‌توانند مکمل یکدیگر باشند، اما ضعف‌های مدیریتی، کمبود منابع و عدم همکاری موثر، کارایی برنامه‌های حفاظت را کاهش داده است. با اجرای پیشنهادات مدیریتی ارائه شده، می‌توان گام‌های مؤثری در جهت حفظ این گونه‌های ارزشمند برداشت و از پیامدهای منفی صید بی‌رویه و قاچاق جلوگیری کرد. سازمان شیلات ایران صید کوسه‌ماهیان در فصل زادآوری را ممنوع کرده است، اما این ممنوعیت یا رعایت نمی‌شود یا نظارت کافی بر آن نیست. فقدان گشت دریایی مستمر، نبود سامانه ردیابی شناورها (VMS) و خلأ در اجرای قوانین CITES موجب شده قاچاق‌چیان حاشیه امن داشته باشند. برخی صیادان سنتی یا سودجو باله‌ها را جداگانه به دلالان محلی یا واسطه‌های خارجی می‌فروشند. دلایل اصلی تداوم قاچاق باله کوسه ارزش اقتصادی بسیار بالا و معامله هر کیلوگرم باله خشک کوسه در بازارهای شرق آسیا تا ۱۰۰۰ دلار آمریکا، نبود معیشت جایگزین برای صیادان مناطق محروم و ناهماهنگی بین سازمان‌های ذی‌ربط (شیلات، محیط زیست، گمرک، مرزبانی) است. سازمان شیلات به‌دلیل تسلط بر مجوزهای صید، نقش کلیدی در کنترل بهره‌برداری از کوسه‌ها دارد، اما به دلیل فشارهای اقتصادی و تغییرات مدیریتی، اغلب اجرای قوانین حفاظتی با ضعف مواجه است. سازمان محیط زیست در زمینه حفاظت گونه و آگاهی‌رسانی عمومی فعال‌تر ولی به تنهایی نمی‌تواند بدون حمایت و همکاری سازمان شیلات موفق باشد. فقدان هماهنگی بین دو نهاد و سایر سازمان‌های مرتبط (گمرک، مرزبانی، نیروی انتظامی) مهم‌ترین عامل ناکارآمدی مدیریت حفاظت کوسه‌ها است. برای بهبود، نیاز به برنامه‌های جامع مشترک، تقسیم نقش‌های مشخص، و ایجاد سازوکارهای همکاری و نظارت همزمان وجود دارد.

مهمترین تهدیدات کوسه ماهیان در منطقه

• صید بی‌رویه و غیرقانونی- ماهیگیری بدون هویت: علت اصلی کاهش جمعیت کوسه‌ماهیان در منطقه، صید بی‌رویه به‌ویژه برای باله کوسه است (برای استفاده در سوپ باله کوسه و صادرات. بسیاری از صیدها ثبت و گزارش نمی‌شوند و این باعث عدم نظارت موثر می‌گردد. کوسه‌ها به‌عنوان صید جانبی در تورهای ماهیگیری نیز گرفتار می‌شوند.
• تجارت غیرقانونی باله کوسه: در برخی کشورهای منطقه، علی‌رغم وجود قوانین محدودکننده، صادرات پنهانی باله کوسه به کشورهای آسیای شرقی (مانند چین، هنگ‌کنگ و تایوان) همچنان ادامه دارد. در اکثر موارد کوسه‌ماهیان برای باله‌هایشان صید شده و پس از بریدن باله، به دریا انداخته می‌شوند (شیوه‌ای غیراخلاقی و مخرب)
• تخریب زیستگاه‌های طبیعی: ساخت‌وسازهای ساحلی، توسعه بنادر و توریسم باعث تخریب زیستگاه‌های ساحلی و بسترهای شنی و مرجانی شده که برای زادآوری کوسه‌ها حیاتی هستند. پروژه‌های عظیم احیای زمین از دریا در امارات و قطر، نمونه‌ای از این دخالت‌های زیست‌محیطی‌اند.
• آلودگی دریاها و تغییرات اقلیمی: نشت نفت، ورود پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهری به آب‌های خلیج فارس و دریای عمان، موجب آلودگی گسترده آب‌ها و تهدید جانوران دریایی می‌شود. کوسه‌ها به‌دلیل عمر طولانی و موقعیت بالای خود در زنجیره غذایی، مقادیر بالایی از مواد سمی مانند جیوه را در بدن خود انباشته می‌کنند. گرم شدن آب دریا و تغییرات pH نیز بر الگوهای مهاجرت، تغذیه و زادآوری کوسه‌ها تأثیر منفی دارد.
• نبود و یا کمبود قوانین حفاظتی یا ضعف در اجرای آن‌ها: بسیاری از کشورهای منطقه، فاقد چارچوب‌های قانونی شفاف برای حفاظت از کوسه‌ها هستند یا این قوانین به‌درستی اجرا نمی‌شوند. فقدان برنامه‌های حفاظتی فراکشوری (منطقه‌ای) برای مدیریت جمعیت کوسه‌ها در آب‌های مشترک.
• فقدان داده و پژوهش علمی دقیق: بسیاری از کشورهای منطقه داده کافی درباره وضعیت جمعیتی کوسه‌ها، مسیرهای مهاجرتی و زیستگاه‌ها ندارند. نبود داده، برنامه‌ریزی برای حفاظت از گونه‌ها را دشوار می‌سازد.

مقایسه تهدیدات زیستی کوسه‌ماهیان در دو دهه

چهره اسطوره‌ای کوسه در حافظه ساحل‌نشینان جنوب

فریدون عوفی سال‌های زیادی با جامعه محلی خط ساحلی جنوب کشور زندگی کرده و روایت‌های زیادی از آنها در مورد کوسه‌ها شنیده است. او درباره رابطه انسان و کوسه گفت: کوسه ماهی این شکارچی مرموز دریاها، از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در ذهن و زبان مردم ساحل‌نشین و دریانوردان خلیج فارس و دریای عمان داشته است. در افسانه‌ها و روایت‌های عامیانه، کوسه نه‌تنها نمادی از خطر و قدرت، بلکه موجودی اسطوره‌ای با ویژگی‌هایی فراانسانی تلقی می‌شود. بسیاری از ماهیگیران که عمر خود را بر امواج خروشان گذرانده‌اند، داستان‌هایی شگفت‌انگیز از برخورد با کوسه‌ها روایت می‌کنند؛ گاه به‌عنوان نگهبانان گنج‌های پنهان در اعماق، و گاه تجسم خشم دریا. باورهای محلی، کوسه را گاه موجودی مقدس می‌دانند که نباید کشته شود، چرا که موجب خشم دریا خواهد شد. در برخی دیگر از فرهنگ‌های بومی، دندان کوسه به‌عنوان طلسمی برای حفاظت در برابر چشم بد یا بلایا به‌کار می‌رفته است. همچنین ترانه‌ها و مثل‌های محلی درباره کوسه‌ها، جایگاه آنان را در حافظه جمعی مردم ساحل نشین و دریانوردان منطقه تقویت کرده‌اند. در سنت شفاهی این جوامع، کوسه ماهی به گونه‌ای روایت می‌شود که گویی موجودی اسطوره‌ای است، با نقشی فراتر از یک جانور دریایی. همین آمیزه از واقعیت و خیال، و از باور تا افسانه، کوسه را به موجودی جذاب و پررمز و راز بدل کرده است. بررسی این باورها، پنجره‌ای گشوده به ذهنیت تاریخی و فرهنگی مردمانی است که زندگی‌شان با دریا گره خورده است. در جنوب ایران، به‌ویژه در میان مردم ساکن سواحل خلیج فارس و خلیج عمان، کوسه‌ماهی با نام‌های محلی متعددی شناخته می‌شود. این نام‌ها بسته به گویش، قومیت، و منطقه و استان (خوزستان، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان) ممکن است اندکی تفاوت داشته باشند. به عنوان مثال کُفُت (هرمزگان و برخی مناطق بوشهر و قشم)، کُپَر و کافَر (هرمزگان و بلوچستان)، چوُفا یا چافا (بلوچستان)، و همچنین اسامی متداول دیگر در گویش‌های محلی جنوب کشور نظیر سگ ماهی (الهام‌گرفته از نام عربی "سمک الکلب")، چُکُه ماهی، شیر ماهی، و گُله‌ماهی.