همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: چند روز پیش، وزیر نیرو هشدار داد که تا یک‌ماه آینده احتمال دارد، سد ماملو که تامین کننده آب شرق و جنوب شرق استان تهران است به دلیل خشکسالی از مدار خارج شود؛ هشداری که با توجه به وضعیت سدهای لتیان و کرج زنگ خطر برای آب شرب تهرانی‌ها به شمار می‌آید. این در حالی است که صنایع تهران هنوز از سد ماملو آب برداشت می‌کنند.
بر اساس اسناد بالادستی در زمینه تامین حقابه، ابتدا، شرب، سپس به ترتیب محیط‌زیست، کشاورزی و در آخر صنایع در اولویت هستند. در نتیجه در صورت کمبود آب، از انتهای این فهرست جیره‌بندی و مدیریت منابع آب صورت خواهد گرفت. سالهاست که همه بخش‌های مصرف کننده آب تجدیدپذیر در کشور به توهم پرآبی دچارند؛ صنایع نیز بالاخص اما آنها قابلیتی دارند که هنوز برای بخش شرب فراهم نشده است؛ دسترسی به آب خاکستری.
آب خاکستری در پایین دست شهرهای بزرگ به وفور به دست می‌آید؛ این آبی است که قابلیت تصفیه شدن و بازچرخانی بی شمار دارد و در دنیا صنایع برای به دست آوردن آن رقابت می‌کنند. اما در ایران که کشوری اساسا خشک و تا حدود خیلی کمی نیمه خشک است با اجبار تغییر اقلیم چنین رقابتی در حال شکل گیری است. صنایع استان‌های خوزستان، کرمان و اصفهان به خوبی قدر یک قطره آب را می‌دانند ولی در استانی مثل تهران قیمت‌ها آنقدر پایین است که صنایع رغبتی به سرمایه‌گذری در این بخش (هنوز) ندارند. سید مجید امین، مدیر دفتر تجهیز منابع مالی و مشارکت شرکت فاضلاب استان تهران با اشاره به اینکه صنایع استان تهران هنوز و در شرایط کنونی از آب سد ماملو برداشت می‌کنند، درباره ظرفیت‌های موجود، چالش‌های اتصال صنایع به پساب و روند اجرای برنامه‌های وزارت نیرو به همشهری می‌گوید: سه تصفیه‌خانه مهم استان تهران شامل تصفیه خانه تهران، فیروزبهرام و شهرک غرب است. چند تصفیه‌خانه کوچک هم با حجم کم در شهر تهران فعال است. مجموع پساب تولیدی در استان تهران به حدود ۳۸۰ میلیون مترمکعب در سال می‌رسد. این ظرفیت، در صورت تکمیل تصفیه‌خانه‌ها و پروژه‌های توسعه‌ای، قابل افزایش است.
به گفته او، تاکنون ۱۰۱ واحد صنعتی در استان تهران شناسایی شده‌اند. بر اساس برآوردها، این صنایع حدود ۹۳ میلیون مترمکعب در سال آب مصرف می‌کنند. او معتقد است این رقم عدد کمی نیست و می‌گوید: براساس قانون برنامه هفتم توسعه، مواد ۳۸، ۳۹ و ۴۰ ، صنایع ملزم به استفاده از آب‌های نامتعارف به‌ویژه پساب تصفیه‌شده شده‌اند. این الزامات به‌تازگی ابلاغ شده است. در گذشته هم «قوانین سنواتی» در این زمینه وجود داشت ولی اجرا نمی‌شد.
با توجه به کمبود آب و الزام قانون، وزارت نیرو بالاخره ملزم به مدیریت منابع آب شده است. به گفته سیدمجید امین، پیشنهاد شده است که برای صدور پروانه‌های بهره‌برداری صنایع، شرط‌هایی قائل شود. مثلاً اگر یک واحد صنعتی بیش از ۳۰۰ هزار مترمکعب در سال آب مصرف کند، باید از منابع نامتعارف نظیر پساب استفاده کند. ما شناسایی واحدهای صنعتی را با همین رویکرد انجام دادیم؛ برخی از آنها به تصفیه‌خانه‌های ما نزدیک نبودند یا در مناطقی قرار داشتند که فعلاً امکان تصفیه‌خانه وجود ندارد. برای جایگزینی پساب با آب‌های متعارف جلساتی برای ترغیب صنایع برگزار شده است. ما تلاش کردیم آنها را به استفاده از نزدیک‌ترین تصفیه‌خانه یا کانال متصل کنیم. با توجه به کاهش جدی آبدهی چاه‌ها و منابع سطحی (سدها) و همچنین در اولویت بودن تامین آب شرب، برخی صنایع در خطر تعطیلی قرار گرفته‌اند، ما از صنایع خواسته‌ایم که به جای منابع آبی خود و برداشت از چاه‌ها سراغ جایگزین‌کردن آن با پساب‌های تصفیه شده بروند.
پساب تصفیه‌شده با استاندارد محیط زیست
مدیر دفتر مشارکت بخش خصوصی در پاسخ به این پرسش که آیا این پساب کیفیت لازم برای صنایع را دارد، توضیح می‌دهد: ما بر اساس قانون و استانداردهای محیط زیست، تصفیه را انجام می‌دهیم. پسابی که در اختیار صنایع قرار می‌گیرد، برای مصارف کشاورزی و برخی مصارف صنعتی استاندارد است. اگر صنعت کیفیت بالاتری نیاز داشته باشند، باید با تصفیه تکمیلی آن را ارتقا دهند. این آب برای فضای سبز و کارهای صنعتی است و برای شرب از منابع آبی در اختیار می توانند استفاده کنند. پساب برای صنایع غذایی و دارویی که نیاز به آب با کیفیت بهداشتی دارند، نمی‌شود. البته صنایع غذایی و دارویی که درون شهرک‌های صنعتی هستند نیز به زودی میزان آب مصرفی‌شان احصاء خواهد شد.
قانون هست، اجبار نه
با وجود ابلاغ برنامه هفتم توسعه، هنوز استفاده از پساب برای صنایع در تهران الزامی نشده است. این در حالی است که در استان‌هایی مانند خوزستان و اصفهان، محدودیت‌های سختگیرانه‌ای اعمال شده و حتی صنایع اقدام به خرید آب خاکستری از کشاورزان کرده‌اند. سید مجید امین درباره اجباری بودن تبدیل آب صنایع می‌گوید: در تهران هنوز این اجبار اجرایی نشده، ولی اخطارهای «قطعی آب» در دو مرحله داده شده است. در قانون آمده که اگر صنایع سراغ جایگزینی آب با پساب نیامدند دستورالعمل اجرایی نوشته شود که با قیمت‌گذاری واقعی، آب مصرفی به مانند قیمت انتقال آب از دریا آزاد حساب شود. این باعث می‌شود که انگیزه صنایع برای استفاده از پساب افزایش یابد. البته اگر صنایع به دنبال تولید باشند و به مسئولیت اجتماعی خود در قبال کمبود آب اهمیت بدهند، سراغ پساب ارزان‌تر می‌آیند. در برخی نقاط، چاه‌ها خشک شده‌اند و واحدهای صنعتی مجبور به کف‌شکنی در اعماق بالاتر هستند. تا زمانی که شهر تهران وجود دارد، پساب منبع مطمئن و پایداری برای صنایع به حساب می‌آید.
بیشتر بخوانید:
انتقال آب
قراردادها و تفاهم‌نامه‌ها
در پاسخ به این پرسش که آیا تاکنون قراردادهایی با صنایع برای استفاده از پساب منعقد شده است، سید مجید امین توضیح می‌دهد: در استان تهران و حتی در سطح کشور قراردادهایی در قالب بیع متقابل امضا شده است. برخی از صنایع بزرگ در استان‌های یزد و اصفهان چندین سال پیش به سراغ استفاده از پساب رفتند و حتی در شهرها، تأسیسات فاضلاب احداث کرده‌اند. در تهران نیز برای آبیاری فضای سبز، تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت نیرو و شهرداری امضا شد که در چشم‌انداز سال ۱۴۱۰، ۱۴۵ میلیون مترمکعب در سال پساب به شهرداری اختصاص یابد. فاز اول این پروژه که شامل ۴۵ میلیون مترمکعب است، در حال عملیاتی شدن است.
زیرساخت‌ها و ظرفیت آینده
درباره زیرساخت‌های موجود، مدیر دفتر مشارکت‌ها گفت: در محدوده شرکت فاضلاب استان تهران، تصفیه‌خانه جنوب با ظرفیت ۲۴۰ میلیون مترمکعب، شهرک غرب ۶ میلیون متر مکعب و فیروز بهرام ۲۰۰ میلیون متر مکعب و چند تصفیه‌خانه محلی (زرگنده، اکباتان، قیطریه،، محلاتی هم‌اکنون فعال‌اند. در تصفیه‌خانه جنوب و فیروزبهرام، کانالی وجود دارد که کشاورزان هم‌اکنون از آن استفاده می‌کنند. به موازات آن، سامانه دومی وجود دارد که امکان طراحی خطوط مشترک برای صنایع نیز فراهم شده است و صنایع باید برای بهره‌برداری از آن خودشان خط لوله مجرا بکشند.
پساب، کالای ارزشمندی است و صنایع در مناطقی مثل استان اصفهان که آب ندارد به خوبی قدر آن را می‌دانند. به اعتقاد سید مجید امین تغییر نگاه صنایع در مورد سرمایه‌گذاری در زمینه انتقال یا تصفیه تکمیلی ضروری است. او می‌گوید: برخی صنایع در این زمینه دچار تردید هستند. می‌دانم که صنایع محدودیت‌های خاص خود را در زمینه تولید دارند اما با توجه به شرایط فعلی، قیمت آبی که هم اکنون پرداخت می‌کنند به زودی واقعی خواهد شد و دیگر به صرفه نخواهد بود. هم اکنون هر متر مکعب (غیررسمی) حدود ۲۵ هزار تومان است.
اول آب بعد استقرار
سالهاست صنایع بدون توجه به ظرفیت منابع طبیعی در استان‌های مختلف مستقر می‌شوند. ایده انتقال آب از حوضه‌های آبریز همسایه حالا به مناقشه اجتماعی بین استانها تبدیل شده است. مجید امین می‌گوید: امروز، پیش از استقرار یک صنعت، از متقاضی می‌خواهند که تأمین آب آن را مشخص کند. اینکه آیا اصلاً امکان استقرار وجود دارد یا نه. این تغییر رویکرد باعث شده که صنعت، فارغ از تامین زمین و دسترسی‌ها به فکر تامین آب باشند. ضمن اینکه صنایع بایستی به کمک فناوری‌های نوین و اصلاح فرآیندها به سمت افزایش بهره‌وری در مصرف آب حرکت کنند. جابجایی صنایع به نزدیکی منابع آب ایده‌آل است، اما بسیار پیچیده و دشوار. با این حال، اگر بخواهیم در بلندمدت از فشار بر منابع داخلی بکاهیم، باید درباره انتقال صنایع به مناطق دارای آب تصمیم‌های جدی بگیریم. قانون اقتصاد دریا محور ابلاغ شده، اما اجرای آن نیازمند اراده و سازوکار دقیق است.
