به گزارش خبرآنلاین،جمعه سوم مرداد ماه معاونان وزرای خارجه ایران، فرانسه، بریتانیا و آلمان در استانبول برای نخستین بار از زمان توقف تجاوز رژیم صهیونیستی و ایالات متحده به ایران دیدار و گفت‌وگو خواهند کرد. دیداری که گفته می‌شود این بار تمرکز آن بیشتر بر چند و چون تشدید تنش میان ایران و غرب در صورت فعالسازی مکانیسم موسوم به اسنپ‌بک (بازگشت خودکار تحریم) است.
بنا بر گزارش ایرنا، «الی گرانمایه» پژوهشگر ارشد و معاون مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای شورای روابط خارجی اروپا در تازه ترین گزارش که در وب سایت این شورا منتشر شده به بررسی سازوکار اسنپ بک پرداخته است:
به‌نظر می‌رسد واژه بازگشت خودکار تحریم‌ها (اسنپ‌بک) قرار است کلیدواژه تابستان امسال در مذاکرات اروپا با ایران باشد. قرار است در ماه اکتبر، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه برنامه هسته‌ای ایران که طبق توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ کاهش یافته بود، به‌طور دائمی پایان یابد. اما پیش از این «تاریخ انقضا»، هر کشوری که هنوز طرف توافق باشد یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان به همراه چین و روسیه می‌تواند به‌طور یک‌جانبه هر یک از تحریم‌های لغو شده را دوباره اعمال کند. پس از اکتبر، سازوکار بازگشت تحریم‌ها نیز به پایان می‌رسد. این شمارش معکوس پس از حملات بی‌سابقه و از دید بسیاری تحلیلگران غیرقانونی اسرائیل و آمریکا به ایران در ژوئن آغاز شده است.
گرانمایه در ادامه با ادعای اینکه اروپایی‌ها باید برای کاهش خطر دور جدیدی از درگیری نظامی از ابزار بازگشت تحریم‌ها به‌شکلی راهبردی استفاده کنند تا زمینه لازم برای دیپلماسی فراهم شود، نوشت: یکی از راهکارها می‌تواند تمدید تاریخ انقضا باشد تا این اهرم فشار را نه از طریق استفاده و نه از طریق پایان یافتن از دست ندهند. به نظر می‌رسد تروئیکای اروپا اخیراً چنین پیشنهادی به ایران ارائه داده و انتظار می‌رود مذاکرات را از جمعه از سر بگیرند. اکنون آنها نیاز به نقشه راهی برای چگونگی از اجرای این تمدید و اهدافی که باید در این فرصت دنبال شود، دارند.
ضرب‌الاجل اکتبر؛ «تاریخ انقضا»
تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، ایران و قدرت‌های جهانی از جمله آمریکا در آن زمان به بندهای غروب (Sunset Clauses) رضایت دادند که طبق آن برخی محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران به‌تدریج برداشته می‌شد.
پس از اکتبر ۲۰۲۵، پرونده هسته‌ای ایران عملاً از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود. این یک نکته کلیدی برای حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران، برای دفاع از توافق در داخل کشور بود: پس از یک دهه پایبندی، برنامه هسته‌ای غیرنظامی ایران در سطح جهانی عادی می‌شد.
اما آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شد و تحریم‌ها را بازگرداند. در پی آن، فعالیت‌های هسته‌ای ایران افزایش یافت. تروئیکای اروپا مدت‌هاست استدلال می‌کند که این فعالیت‌ها فراتر از نیازهای غیرنظامی بوده و خطر حرکت به سوی تسلیحاتی شدن را دارد. ایران در پاسخ می‌گوید که پس از خروج آمریکا، دیگر طرف‌ها نتوانستند منافع اقتصادی وعده‌داده‌شده را فراهم کنند و بنابراین تهران حق دارد محدودیت‌های توافق را زیر پا بگذارد.
در تئوری، لغو باقی‌مانده تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند به ایران اجازه دهد تا فناوری هسته‌ای را بدون محدودیت بین‌المللی تهیه کند. در عمل، تحریم‌های آمریکا چه مرتبط با برنامه هسته‌ای و چه غیره، مانع همکاری دیگر کشورها با ایران یا فراهم کردن فناوری‌های با کاربرد دوگانه خواهد شد. همچنین، ایران همچنان عضو معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) است و طبق آن ملزم به پذیرش بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و منع دائمی در دستیابی به سلاح هسته‌ای است.
بازگشت خودکار تحریم‌ها چگونه عمل می‌کند؟
واژه اسنپ‌بک نه در توافق ۲۰۱۵ و نه در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ذکر نشده، اما این اصطلاح به سازوکاری خاص اشاره دارد که در بندهای حل اختلاف توافق گنجانده شده بود تا امکان بازگشت تحریم‌ها بدون نیاز به رأی‌گیری و وتوی چین یا روسیه فراهم شود.
- کشوری که خواهان فعالسازی اسنپ‌بک است، باید از روند حل اختلاف (مطابق مواد ۳۶ و ۳۷ توافق) عبور کند و نشان دهد که ایران به تعهدات خود پایبند نیست.
- نخست، موضوع به کمیسیون مشترک ارجاع می‌شود که زیر نظر مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا قرار دارد و حدود ۳۰-۳۵ روز طول می‌کشد.
- اگر اختلاف حل نشود، موضوع به شورای امنیت ارجاع می‌شود و شورا ۳۰ روز فرصت دارد تا در مورد تداوم تعلیق تحریم‌ها رأی‌گیری کند.
- اگر شورا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تصویب نکند، تحریم‌های قبلی به‌طور خودکار بازمی‌گردند. تصویب قطعنامه جدید نیاز به اتفاق‌نظر بین اعضای دائم شورا دارد، یعنی بریتانیا و فرانسه می‌توانند از آن جلوگیری کرده و بازگشت تحریم‌ها را عملی کنند.
- قابلیت فعالسازی اسنپ‌بک در اکتبر ۲۰۲۵ منقضی می‌شود.
اگر تروئیکای اروپا تصمیم به فعالسازی اسنپ‌بک بگیرد، ممکن است اینگونه استدلال کند که مرحله نخست حل اختلاف را قبلاً در سال ۲۰۲۰ با ارجاع پرونده ایران به کمیسیون مشترک طی کرده‌اند. یا شاید روند را طبق قطعنامه ۲۲۳۱ آغاز کنند. در این صورت، شمارش معکوس ۳۰ روزه آغاز می‌شود.
از آنجا که روسیه در اکتبر ریاست شورای امنیت را برعهده می‌گیرد، ممکن است تلاش کند اسنپ‌بک را به تأخیر بیندازد. بنابراین، بدون تمدید، ماه اوت به‌عنوان آخرین فرصت برای فعالسازی این سازوکار تلقی می‌شود.
در صورت اجرای اسنپ‌بک، تحریم‌های شورای امنیت به‌صورت خودکار در قوانین اتحادیه اروپا وارد می‌شوند. همچنین، اتحادیه اروپا پیش‌تر تحریم‌هایی را در خصوص سلاح‌های کشتار جمعی علیه ایران اعمال کرده بود که با توافق ۲۰۱۵ کاهش یافتند. اعمال مجدد این تحریم‌ها نیازمند اجماع اعضا است، اما تصمیم‌گیری سیاسی در شورای اروپا قبلاً در این خصوص صورت گرفته است که در صورت عملکرد ضعیف ایران، تحریم‌ها مجدداً با توصیه مشترک فرانسه، آلمان و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اعمال شوند.
از نظر اقتصادی، تأثیر اسنپ‌بک بر ایران محدود خواهد بود، چون تحریم‌های آمریکا همچنان سنگین‌اند. اما یک پیامد عملی آن برای ایران این است که اگر توافق جدیدی منجر به لغو تحریم‌های سازمان ملل شود، مشخص نیست که اتحادیه اروپا نیز همراهی خواهد کرد یا خیر. روابط اروپا و ایران در سال‌های اخیر به‌ویژه پس از حمله روسیه به اوکراین و نزدیکی بیشتر تهران به مسکو، تیره شده است. این امر می‌تواند مشوقی برای ایران باشد تا به تمدید توافق تن دهد.
خطرات اسنپ‌بک
اروپا حالا به فکر تمدید این سازوکار افتاده است. مقامات اروپایی دو هدف اصلی از اسنپ‌بک را عنوان کرده‌اند:
۱) دفاع از NPT از طریق پاسخ‌گو کردن ایران نسبت به تخطی‌ها،
۲) افزایش فشار بین‌المللی برای وادار کردن ایران به عقب‌نشینی در برنامه هسته‌ای. به احتمال زیاد، هیچ‌یک از این اهداف با این روش محقق نخواهند شد.
اول اینکه اعتبار NPT زمانی تضعیف شد که آمریکا به‌عنوان عضو این معاهده به سایت‌های هسته‌ای تحت نظارت آژانس در ایران حمله کرد. اروپا این حملات را محکوم نکرد، برخلاف واکنشش نسبت به تصرف نیروگاه زاپوریژیا توسط روسیه. حتی ممکن است به‌طور ضمنی از اقدامات آمریکا حمایت کرده باشد.
این رویکرد دوگانه، انتقادات حقوقی علیه اسنپ‌بک را تقویت کرده است و ایران می‌تواند برای جلب حمایت بین‌المللی از آن بهره ببرد. کشورهایی در جنوب جهانی ممکن است این اقدام را ریاکارانه بدانند؛ چین و روسیه هم به احتمال زیاد اجرای آن را رد خواهند کرد و این امر شکاف بیشتری در شورای امنیت ایجاد می‌کند.
دوم، بعید است که اسنپ‌بک پس از تجربه حملات نظامی، ایران را وادار کند که خواست آمریکا برای غنی‌سازی صفر را بپذیرد. تجربه ۲۰ سال دیپلماسی آمریکا-ایران نشان داده که ایران به فشار با تشدید متقابل پاسخ می‌دهد، هرگز از حق غنی‌سازی صرف‌نظر نمی‌کند و تنها با دیپلماسی آبرومند حاضر به امتیازدهی خواهد شد.
مقامات ایرانی هشدار داده‌اند که در صورت فعالسازی اسنپ‌بک توسط اروپا، ایران از NPT خارج خواهد شد. در آن صورت، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ نظارتی بر برنامه هسته‌ای ایران نخواهد داشت و اروپا مجبور خواهد بود به اطلاعات اسرائیلی و آمریکایی که بسیار سیاسی شده‌اند، تکیه کند.
به علاوه، خروج ایران از NPT تحت تأثیر اسنپ‌بک می‌تواند مذاکرات آمریکا-ایران را بیشتر به بن‌بست بکشاند و به اسرائیل بهانه‌ای دهد تا ترامپ را برای حملات بیشتر به تأسیسات هسته‌ای ایران ترغیب کند. چنین حملاتی احتمالاً ایران را به ساخت تأسیسات مخفی و مقاوم و حتی تحقیقات در زمینه تسلیحات سوق خواهد داد.
همچنین ایران می‌تواند مستقیماً علیه اروپا اقدام کند؛ از جمله توقف دیپلماسی هسته‌ای با تروئیکا، افزایش فشار بر زندانیان دوتابعیتی اروپایی و تعمیق روابط نظامی با روسیه.
«راه سوم» برای اسنپ‌بک
این کارشناس روابط بین‌الملل در ادامه با اشاره به اینکه پیشنهاد اخیر تروئیکا برای تمدید اسنپ‌بک، گامی در مسیر درست است، گفت: این راه سوم می‌تواند بخشی از معضلات کنونی را حل کند: استفاده از اسنپ‌بک به‌معنای از دست دادن آن است، اما پایان آن بدون جایگزین نیز خطرناک خواهد بود. بدون پیشرفت در مذاکرات، ممکن است محدودیت‌های شورای امنیت برای دهه‌ها از بین برود، چرا که اجماع مجدد در شورا بسیار دشوار است.
گام بعدی برای تروئیکا، یافتن زمینه توافق برای تمدید است. این تمدید باید یک‌باره، محدود و با توافق همه طرف‌ها از جمله آمریکا باشد.
مثلاً بریتانیا و فرانسه می‌توانند قطعنامه‌ای جدید برای تمدید بند اسنپ‌بک در شورای امنیت ارائه دهند. آنها می‌توانند به ایران یک سال مهلت بدهند تا در آن زمان مذاکرات با آمریکا از سر گرفته شود. برخی از سیاستمداران تندرو در داخل تروئیکا ممکن است مهلت کمتری بخواهند، اما با توجه به حمله اخیر به تأسیسات ایران و بحران غنی‌سازی، انتظار توافق فنی در زمان کوتاه واقع‌بینانه نیست.
در ازای این تمدید، ایران باید اجازه بازگشت نظارت بین‌المللی بر برنامه‌اش را بدهد. البته به دلیل قانون جدید در ایران که نظارت آژانس را منوط به تأیید شورای عالی امنیت ملی کرده، این نظارت احتمالاً از ابتدا ممکن نخواهد بود. اروپا باید در مرحله اولیه، به گزینه‌های خلاقانه مانند مشارکت چین فکر کند. پکن می‌تواند با اعزام بازرسان خود به‌صورت موقت نقش را ایفا کند تا زمینه برای بازگشت آژانس فراهم شود.
ایران احتمالاً از چنین راه معقولی برای جلوگیری از اسنپ‌بک استقبال خواهد کرد. چین نیز از این همکاری بهره‌مند خواهد شد: ارتقاء جایگاه جهانی‌اش، حفظ منافع انرژی و همکاری در زمینه عدم اشاعه.
آمریکا و روسیه نیز باید برای تمدید اسنپ‌بک در شورای امنیت همکاری کنند. اروپا باید واشنگتن را قانع کند که این مسیر می‌تواند تنش نظامی را کاهش داده و فضای مذاکرات را باز کند. پکن و تهران هم باید مسئول جلب حمایت روسیه باشند. اگر مسکو مخالفت کند، به روابط ایران و روسیه لطمه خواهد زد که البته آن‌هم برای اروپا بی‌فایده نیست.
تمدید اسنپ‌بک راهکاری دشوار برای رسیدن به هدفی دشوارتر یعنی مذاکرات جدید ایران و آمریکا و توافق هسته‌ای تازه است. اما اروپا باید کاملاً در این مسیر سرمایه‌گذاری کند. حملات اخیر شاید پیروزی تاکتیکی برای اسرائیل و آمریکا بوده باشد، اما هدف راهبردی را پیچیده‌تر کرده است. با این حال، یک توافق جدید هنوز ممکن است و تنها راه مؤثر برای محافظت از منافع عدم اشاعه غرب است. اسنپ‌بک می‌تواند در این مسیر مفید باشد اما فقط اگر تروئیکا از این ابزار با تدبیر استفاده کند.
315 315
