عصرایران؛ علی نجومی ــ دهه ۱۲۵۰ هجری خورشیدی است. ناصرالدین شاه پس از حذف امیرکبیر و بحران‌های دوران میرزاآقاخان نوری، با دل بستن به اندیشه‌های نوگرایانه میرزا حسین‌خان سپهسالار، معروف به مشیرالدوله، او را به صدراعظمی منصوب می‌کند.
سال‌ها، سال‌های رخوت و رکود در جامعه ایران است. سرنوشت تلخ سیاستمداران نوگرا و دگراندیش، شاه قاجار را با این اتهام جدی مواجه کرده که او نمی‌خواهد جامعه ایرانی رخت نو بر تن کند و نسیم روشنگری و آزادی در این مملکت بوزد. بنابراین، با انتصاب این صدراعظم جدید که پیش‌تر سفیر ایران در عثمانی بود و به روشن‌اندیشی شهره، به او مأموریت می‌دهد تا جان تازه‌ای به کالبد جامعه ایران بدمد.
میرزا حسین‌خان با دست پر و برنامه‌های ریز و درشت کار خود را آغاز می‌کند. یکی از بخش‌های اصلی طرح‌های او، تغییر فضای تهران به‌عنوان پایتخت بود. او تصمیم می‌گیرد زمینه را برای ساخت عمارت‌هایی چشمگیر و چشم‌نواز فراهم کند که رشک خارجی‌ها را برانگیزد. خود نیز پیش‌قدم می‌شود و با خرید قطعه زمینی در شرق میدان بهارستان کنونی، که در اصل متعلق به محمدحسن‌خان سردار ایروانی، معروف به سردار ماکویی، بود، به میرزا مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی، معمار نامدار، مأموریت می‌دهد تا عمارتی باشکوه بسازد که بعدها به نام بهارستان و سپس به نام خود سپهسالار شهرت یافت.
زمین انتخاب‌شده برای ساخت مجموعه عمارت، وسعتی حدود ۵۳ هزار متر مربع، یعنی بیش از ۵ هکتار، داشت. عملیات ساخت این عمارت ۶ سال به طول انجامید. در این میان، میرزا حسین‌خان سپهسالار در مشهد درگذشت و برادرش، یحیی‌خان مشیرالدوله، کار ساخت را به پایان رساند.
در معماری مسجد و مدرسه سپهسالار، از مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول الگو گرفته شده است. این بنا دارای الگوی چهارایوانی است.
این بخش، بزرگ‌ترین قسمت مسجد سپهسالار است که بیشتر به نام گنبدخانه شناخته می‌شود. شبستان تابستانی از گنبدی تشکیل شده که چهار ستون آن را نگه داشته‌اند. این پایه‌ها با کاشی‌هایی در رنگ‌های جذاب و طراحی‌های خاص از طبیعت بی‌جان و پیکرهای انسانی تزئین شده‌اند. این کاشی‌ها با الهام از نقوش اروپایی ساخته شده‌اند. در دو سوی گنبدخانه یا شبستان تابستانی، فضاهایی برای تدریس علوم قرآنی و دروس طلاب تعبیه شده است. همان‌گونه که از نام آن پیداست، این بخش برای استفاده در فصول بهار و تابستان طراحی شده است.
وجود هشت مناره در طراحی مسجد سپهسالار، آن را به یکی از باشکوه‌ترین مساجد ایرانی تبدیل کرده است. این مناره‌ها با آجر ساخته شده‌اند، اما کاشی‌های رنگی روی آجرها، زیبایی آن‌ها را دوچندان کرده است. مناره‌های مسجد با ارتفاع‌های متنوع ساخته شده‌اند؛ کوتاه‌ترین مناره حدود ۲۵ متر و بلندترین آن حدود ۳۷ متر ارتفاع دارد.
ماکسیم سیرو، معمار فرانسوی‌تبار، بخش کتابخانه را به مسجد سپهسالار افزود. اعتمادالسلطنه حدود ۴,۰۰۰ نسخه از کتاب‌های خطی و سنگی خود را که جمع‌آوری کرده بود، به میرزا حسین‌خان سپهسالار فروخت. این کتاب‌های ارزشمند هم‌اکنون در کتابخانه مسجد نگهداری می‌شوند.
شبستان زمستانی، که زیباترین بخش مسجد سپهسالار خوانده می‌شود، با ۴۴ ستون سنگی و سقف‌های گنبدی ساخته شده است. برای تزئین این ستون‌ها از اسامی و صفات الهی استفاده شده است. این شبستان پشت ایوان شرقی مسجد قرار دارد و به دلیل وجود بیش از ۴۰ ستون، به نام «چهل‌ستون» شهرت یافته است. محراب این شبستان از جنس مرمر است و در سال ۱۳۵۰ توسط استاد محمدحسین شکل‌آبادی و استاد حسین لرزاده با مقرنس و گچ‌بری تزئین شد.
در ایوان شمالی، میان دو گلدسته، اتاقکی ساخته شده که با کاشی‌های رنگی تزئین شده است. در این اتاقک، ساعتی بزرگ با سه ناقوس قرار دارد که در سال ۱۸۸۰ میلادی در فرانسه ساخته شده است.
یکی دیگر از شگفتی‌های مسجد سپهسالار، وجود بهارخواب یا تراس است که طراحی آن بسیار زیباتر و باشکوه‌تر از بهارخواب‌های مسجد سلطانی سمنان و مسجد سید اصفهان است. این بخش عمدتاً برای حفظ امنیت، آرامش و ایجاد تعادل با سایر قسمت‌های مسجد ساخته شده است.
پس از درگذشت سپهسالار، ناصرالدین شاه بدون تشریفات قانونی و شرعی، این عمارت را تصرف کرد و باغ و عمارت (ساختمان مشروطه کنونی) را ملک خالصه (دولتی) خود نمود. در بخشی از عمارت، تا سال ۱۳۰۹ ق، قمرالسلطنه، همسر سپهسالار (دختر فتحعلی‌شاه و عمه ناصرالدین شاه)، زندگی می‌کرد و مراسم تعزیه‌خوانی زنانه برگزار می‌نمود. از این زمان، باغ و عمارت جنبه دولتی یافت و برای مراسم دولتی و پذیرایی از مهمانان داخلی و خارجی استفاده شد.
پس از پیروزی انقلاب مشروطه، کاخ بهارستان برای مجلس در نظر گرفته شد. با حکم میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله، صدراعظم، به محقق‌السلطنه (محقق‌الدوله)، رئیس بیوتات دولتی، در تاریخ ۲۵ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ (۲۳ مرداد ۱۲۸۵)، مقرر شد که عمارت بزرگ باغ بهارستان (ساختمان مشروطه) برای مجلس آماده شود. اما به دلیل دوری از مرکز شهر و عدم دسترسی عموم و نبود رضایت و اجازه ورثه سپهسالار، امکان تشکیل مجلس در بهارستان نبود. به همین سبب، موقتاً مدرسه نظامیه (اتاق نظام) برای جلسات مجلس انتخاب شد.
در دوره‌ای که نظام‌نامه انتخاباتی در حال تدوین بود و انتخابات بر اساس آن انجام می‌شد، مذاکرات و نامه‌نگاری‌هایی برای تعیین عمارت بهارستان به‌عنوان ساختمان آینده مجلس شورای ملی ادامه داشت. در ۲۷ شعبان ۱۳۲۴ (۲۲ مهر ۱۲۸۵)، نامه‌هایی از مجلس به مشیرالدوله ارسال شد که اعضای مجلس اعلام کردند عمارت مدرسه نظام برای برگزاری مجلس مناسب نیست و «کلاً بالاتفاق عمارت بهارستان را که به هیچ وجه امروزه محل حاجت دولت نیست، برای مجلس شورای ملی می‌خواهند». با توجه به مخالفت‌های پیشین رهبران انقلاب، مشخص شد که هیچ ساختمانی نمی‌تواند نقش بهارستان را برای مجلس ایفا کند. از این رو، صدراعظم پس از رایزنی با شاه، در ۲۹ شعبان ۱۳۲۴ (۲۴ مهر ۱۲۸۵) اعلام کرد که عمارت بهارستان موقتاً برای جلسات مجلس شورای ملی در نظر گرفته شود. در همان روز، به دستور مظفرالدین شاه، مشیرالدوله نیز اجازه داد که مجلس در بهارستان برگزار شود و مسئله خرید ملک برای مجلس و وقف شرعی آن به آینده موکول شد. بعدها، ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتی مجلس، این ملک را با پول شخصی خود از بازماندگان میرزا حسین‌خان سپهسالار خرید.
محل استقرار فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) نیز در این مسجد بود که اکنون جای خود را به کتابخانه مسجد سپهسالار داده است. خاطرات فرهنگستان اول در این کتابخانه بازسازی شده و قابل مشاهده است. بر اساس وقف‌نامه، تولیت مادام‌العمر با میرزا حسین‌خان سپهسالار بود، اما او برای در امان ماندن از گزند درباریان، تولیت را در زمان حیات خود به شاهزاده اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، واگذار کرد. پس از سپهسالار، حاکم عصر متولی محسوب می‌شد و مقرر شد که حاکم، هرکه را صلاح بداند، به نیابت تولیت منصوب کند. از سال ۱۳۰۹ خورشیدی، نیابت تولیت به وزرای فرهنگ وقت واگذار شد.
پس از تعطیلات شهریور ۱۳۲۰، امور مدرسه عالی دچار رکود شد تا اینکه در سال ۱۳۲۸، دانشگاه اسلامی در این مدرسه تشکیل گردید. در آبان همان سال، عبدالحسین هژیر در شبستان مسجد توسط حسین امامی، از اعضای فداییان اسلام، به قتل رسید. پس از شکل‌گیری نهادهای آموزش عالی در کشور، این مدرسه عالی به دانشکده معقول و منقول وابسته به دانشگاه تهران تبدیل شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با حکم امام خمینی در ۱۲ دی ۱۳۶۱، آیت‌الله محمد امامی کاشانی به تولیت مسجد و مدرسه عالی سپهسالار منصوب شد. در دوره تولیت او، مدرسه عالی سپهسالار به‌عنوان یک دانشگاه علوم اسلامی به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد و در نهایت، با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۲۴ فروردین ۱۳۸۹، به نام مدرسه عالی و دانشگاه شهید مطهری شناخته شد. آیت‌الله محمد امامی کاشانی تا ۱۲ اسفند ۱۴۰۲ تولیت این مدرسه را بر عهده داشت. در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۴۰۳، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب، حجت‌الاسلام عبدالعلی توجّهی را به تولیت مدرسه عالی و مسجد شهید مطهری منصوب کرد.
