خبرگزاری مهر، گروه استانها- ندا سپاهی: حفاظت از محیط‌زیست بر اساس اصل پنجاهم قانون اساسی، وظیفه‌ای همگانی است که مشارکت مردم، جوامع محلی، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد را طلب می‌کند. در این راستا، ایجاد قرق‌های اختصاصی و توسعه کسب‌وکارهای زیست‌محیطی بعنوان راهبردهایی کلیدی برای حفاظت پایدار از تنوع زیستی مطرح می‌شود. استان اصفهان با ۲۳ منطقه حفاظت‌شده و شکار ممنوع تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست و پنج منطقه آزاد تحت حفاظت مشارکتی، گام‌های بلندی در این مسیر برداشته به طوری که جمعیت حیات‌وحش در مناطق انتخاب شده برای حفاظت مشارکتی طی سال‌های اخیر افزایش یافته است. برای بررسی این موضوع با حسین اکبری معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست استان اصفهان به گفتگو نشستیم تا از جزئیات این راهبردها، دستاوردها و چشم‌انداز آینده مطلع شویم.
*آقای اکبری حفاظت مشارکتی از محیط‌زیست چیست و چرا اهمیت دارد؟
حفاظت مشارکتی بر اساس اصل پنجاهم قانون اساسی، قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست و سیاست‌های ابلاغی نظام تعریف شده و وظیفه‌ای خطیر و مقدس است. این رویکرد مشارکت همه‌جانبه آحاد جامعه، از دستگاه‌های دولتی گرفته تا بخش خصوصی، جوامع محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد را می‌طلبد.
نقش مردم به‌ویژه جوامع محلی در حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی، تنوع زیستی، مناطق صنعتی و معدنی کلیدی است. اگر تمام تلاش ما بر تبیین، ترویج و جلب مشارکت حداکثری مردم متمرکز شود، در حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی ارزشمند موفق‌تر خواهیم بود.
* این حفاظت مشارکتی چه مبنای قانونی دارد و چه راهبردهایی برای آن تعریف شده است؟
حفاظت مشارکتی مبنای قانونی محکمی دارد و آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های آن در دهه‌های اخیر به‌روزرسانی شده است. سه راهبرد اصلی برای آن تعریف شده: اول، ایجاد قرق‌های اختصاصی یا حفاظتگاه‌های مشارکتی حیات‌وحش در زیستگاه‌های آزاد خارج از مناطق چهارگانه؛ دوم، رونق کسب‌وکارهای زیست‌محیطی پایدار بر اساس ظرفیت‌های مناطق تحت مدیریت یا زیستگاه‌های آزاد؛ و سوم، مشارکت مردم و بخش خصوصی در مدیریت مناطق چهارگانه تحت نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست. هر یک از این راهبردها ضوابط مشخصی دارد که تکالیف سازمان و متقاضیان را تعیین می‌کند.
* قرق‌های اختصاصی چه هستند و چه نقشی در حفاظت از محیط‌زیست دارند؟
قرق‌های اختصاصی در زیستگاه‌های آزاد و مستعدی ایجاد می‌شوند که جزو مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست نیستند. فرآیند ایجاد آن‌ها شامل ارائه درخواست، بررسی، تشکیل پرونده و طی مراحل قانونی است. هدف، حفاظت پایدار از تنوع زیستی و بهره‌برداری اصولی از منابع طبیعی با مشارکت مردم، بخش خصوصی، تعاونی‌ها، جوامع محلی و سمن‌ها است. حدود ۱۲ درصد از مساحت ایران تحت پوشش مناطق چهارگانه است، اما ۸۸ درصد دیگر، که زیستگاه‌های غنی از حیات‌وحش دارد، فاقد حفاظت کافی است و در معرض تخریب و انقراض گونه‌ها قرار دارد. دولت به‌تنهایی نمی‌تواند این گستره را مدیریت کند، بنابراین قرق‌های اختصاصی شبکه حفاظتی را گسترش می‌دهند.
*وضعیت قرق‌های اختصاصی در استان اصفهان چگونه است؟
استان اصفهان با ۱۰۷ هزار کیلومتر مربع وسعت، حدود ۶ درصد مساحت ایران را تشکیل می‌دهد و ۲۳ منطقه حفاظت‌شده و شکار ممنوع با مساحت ۲.۴ میلیون هکتار دارد. از این تعداد ۱۳ منطقه جزو مناطق چهارگانه و ۱۰ منطقه شکار ممنوع هستند اما حداقل سه میلیون هکتار دیگر زیستگاه مستعد برای قرق‌های اختصاصی وجود دارد.
از سال ۱۳۹۶، پنج منطقه شامل کوه پرویز، معلی، هیزم‌چاه و کوه شیر در نائین و کلوت گودگاه در خور و بیابانک برای ایجاد قرق‌های اختصاصی و حفاظت مشارکتی شناسایی شدند. این مناطق با ۵۵۰ هزار هکتار وسعت در مرحله تکمیل پرونده برای تصویب در شورای عالی حفاظت محیط‌زیست هستند؛ هرچند از همان سال حفاظت نسبی با همکاری جوامع محلی آغاز شده و اقداماتی مثل ایجاد آبشخور، پیشگیری از شکار غیرمجاز و نظارت بر تخریب محیط‌زیست، به احیای گونه‌هایی مثل کل، بز، قوچ، میش، جبیر و آهو کمک کرده است.
* چه گونه‌هایی در این مناطق حفاظت می‌شوند؟
این مناطق زیستگاه گونه‌های متنوعی مثل کبک، تیهو، باقرقره، گربه شنی، کاراکال، شاه‌روباه و گیاهانی نظیر تاغ، بادام کوهی، آویشن، آنغوزه و گون هستند. برخی از این مناطق حتی زیستگاه تاریخی یوزپلنگ بودند و حفاظت از آن‌ها می‌تواند به احیای این گونه کمیاب کمک کند.
* برخی ابهامات درباره قرق‌های اختصاصی مطرح است. برای مثال بحث واگذاری مناطق چهارگانه یا احتمال زمین‌خواری. پاسخ شما چیست؟
اجازه دهید شفاف‌سازی کنم. اولاً، قرق‌های اختصاصی در زیستگاه‌های آزاد ایجاد می‌شوند و هیچ برنامه‌ای برای واگذاری مناطق چهارگانه وجود ندارد. این مناطق همچنان تحت حفاظت دولت هستند و همکاری مردم در حفظ آن‌ها سازنده است. دوم، در قرق‌های اختصاصی هیچ واگذاری زمینی صورت نمی‌گیرد؛ مسئولیت متقاضیان صرفاً حفاظت از حیات‌وحش و پیشگیری از تخریب است که تحت نظارت سازمان انجام می‌شود.
* درباره بهره‌برداری از حیات‌وحش چه توضیحی دارید؟
هدف اصلی قرق‌ها، حفاظت و احیای حیات‌وحش است. تنها پس از پایداری جمعیت گونه‌ها، درصد ناچیزی (کمتر از پنج درصد) از گونه‌های خاص، بر اساس آئین‌نامه‌ها، برای بهره‌برداری پایدار مثل شکار تروفه مجوز می‌گیرد. این فرآیند کاملاً تحت نظارت است.
* آیا ایجاد قرق‌ها با کاربری‌های دیگر مثل توسعه شهری یا کشاورزی تداخل دارد؟
خیر، قرق‌های اختصاصی هیچ مغایرتی با کاربری‌های قانونی مثل توسعه شهری، روستایی، جاده‌سازی، معادن یا کشاورزی ندارند. این کاربری‌ها به قوت خود باقی می‌مانند و حتی می‌توانند با قرق‌ها هم‌افزایی داشته باشند.
* فرآیند انتخاب متقاضیان برای مدیریت قرق‌ها چگونه است؟
انتخاب متقاضیان از طریق فراخوان عمومی انجام می‌شود. هر فرد، شرکت یا سمن می‌تواند درخواست دهد و پس از بررسی تخصصی و فنی، متقاضی مناسب انتخاب می‌شود. این فرآیند کاملاً شفاف و قانونی است. مدیریت قرق‌ها هم به‌صورت موقت سه تا پنج سال واگذار می‌شود و پس از ارزیابی عملکرد، در صورت موفقیت تمدید می‌شود.
* دستاوردهای حفاظت مشارکتی در اصفهان چیست؟
از سال ۱۳۹۵-۱۳۹۶ در پنج قرق شناسایی‌شده دستاوردهای ملموسی داشتیم. زیرساخت‌های حفاظتی مثل خودرو، موتورسیکلت و نیروی انسانی برای حفاظت شبانه‌روزی فراهم شده است. آبشخورها و چشمه‌های حیات‌وحش احیا شده‌اند، شکار غیرمجاز و تخریب محیط‌زیست کاهش یافته و جمعیت گونه‌هایی مثل کل، بز، قوچ، میش و جبیر به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. حتی در خشکسالی‌های اخیر، این اقدامات نیازهای اساسی حیات‌وحش مثل آب، غذا و امنیت را تأمین کرده و زیستگاه‌ها را حفظ کرده است.
* چشم‌انداز آینده حفاظت مشارکتی در اصفهان چیست؟
با مبنای قانونی محکم، آئین‌نامه‌های شفاف و هماهنگی بین دستگاه‌ها، چشم‌انداز روشنی برای گسترش قرق‌ها وجود دارد. هدف ما افزایش تعداد و پراکندگی قرق‌ها در استان و کشور است. این مدل با مشارکت جوامع محلی و بخش خصوصی، علاوه بر حفاظت از طبیعت، از طریق اکوتوریسم ۴۰ تا ۵۰ درصد درآمد، شکار تروفه ۱۰ تا ۳۰ درصد، کمک‌های خیریه ۱۵ تا ۲۰ درصد، کشاورزی و دامپروری پایدار پنج تا ۱۲ درصد و خدمات اکوسیستمی پنج تا ۱۰ درصد، منافع اقتصادی برای جوامع محلی ایجاد می‌کند. امیدواریم در پنج سال آینده شبکه حفاظتی گسترده‌تری داشته باشیم که هم طبیعت را حفظ کند و هم تعارضات با ذی‌نفعان را به حداقل برساند.
و سخن پایانی؟
حفاظت مشارکتی مدلی موفق در سطح جهانی است و در ایران هم می‌تواند تضمین‌کننده حفاظت بلندمدت تنوع زیستی باشد. با ادامه این روند در اصفهان امیدوارم شاهد احیای زیستگاه‌ها و گونه‌های ارزشمند باشیم و از همه دوستداران طبیعت ایران دعوت می‌کنم در این مسیر همراه ما باشند.
