همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: گزارش‌های موجود حاکی از این هستند که حدود ۸۳ درصد ایرانیان به صورت خودسرانه دارو مصرف می کنند و هر ایرانی سالانه بیش از ۲۶ عدد مسکن مصرف می‌کند. بی آنکه از عوارض آنها خبر داشته باشند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که مصرف داروهای مسکن به مدت ۳ ماه و بیشتر از ۱۰ روز در ماه می‌تواند خود عامل بروز سردرد شود و فرآیند درمان را با چالش‌های جدی مواجه کند. این پدیده که در علم پزشکی با عنوان «سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو» (Medication Overuse Headache) شناخته می‌شود، تنها یکی از عوارض تاریک و پنهان مصرف خودسرانه و دائمی مسکن‌ها است.
بسیاری از افراد برای رهایی از دردهای روزمره به مسکن‌ها پناه می‌برند و حتی مصرف آنها را به عزیزان و اطرافیان خود نیز توصیه می‌کنند، غافل از آن که در مسیری قدم می‌گذارند که می‌تواند به آسیب‌های جبران‌ناپذیر جسمی و روانی منتهی شود.
دور باطلِ درد و درمان
سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو (MOH) که به آن «سردرد بازگشتی» (Rebound Headache) نیز گفته می‌شود، یک اختلال سردرد ثانویه است که به دلیل مصرف مکرر و طولانی‌مدت داروهای مسکن ایجاد می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که فرد برای تسکین سردردهای اولیه خود (مثل میگرن یا سردرد تنشی)، به طور منظم و بیش از حد از مسکن‌ها استفاده می‌کند.
بر اساس معیارهای انجمن بین‌المللی سردرد، مصرف مسکن‌های ساده مانند استامینوفن و ایبوپروفن به مدت ۱۵ روز یا بیشتر در ماه، یا مصرف مسکن‌های ترکیبی و قوی‌تر مثل داروهای کدئین‌دار برای ۱۰ روز یا بیشتر در ماه می‌تواند منجر به این نوع سردرد شود.
دکتر احسان شایسته، پزشک عمومی در این زمینه به همشهری‌آنلاین می‌گوید: «سردرد ناشی از مصرف بیش از حد مسکن‌ها، یک عارضه بسیار شایع است که خودِ مسکن باعث و عامل سردرد می‌شود. مکانیسم دقیق این پدیده پیچیده است، اما به نظر می‌رسد که مصرف مداوم مسکن‌ها، آستانه درد مغز را کاهش داده و حساسیت گیرنده‌های درد را افزایش می‌دهد. درنتیجه، با از بین رفتن اثر دارو، سردرد با شدت بیشتری برمی‌گردد و فرد را برای تسکین، به مصرف مجدد و حتی دوزهای بالاتر دارو وامی‌دارد و به این ترتیب یک «دور باطل» شکل می‌گیرد.»
به گفته این پزشک، «علائم این نوع سردرد اغلب به صورت روزانه و معمولاً موقع صبح بروز می‌کند و ممکن است با حالت تهوع، بی‌قراری، و مشکل در تمرکز همراه باشد.»
آسیب‌های خاموش به ارگان‌های حیاتی
مصرف دائمی مسکن‌ها فراتر از رفع سردردهای مزمن، می‌تواند آسیب‌های جدی و گاه غیرقابل بازگشتی به اندام‌های حیاتی بدن وارد کند. این عوارض بسته به نوع داروی مصرفی متفاوت است، اما به طور کلی شامل موارد زیر می‌شود:
آسیب‌های گوارشی: داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مثل ایبوپروفن (ژلوفن)، ناپروکسن و و دیکلوفناک با مهار آنزیم‌های COX، در عین کاهش التهاب، پوشش داخلی معده را آسیب‌پذیر می‌کنند و منجر به ورم، زخم یا خونریزی گوارشی می‌شوند.
دردهای بازگشتی: مصرف مکرر مسکن‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که حاوی کافئین‌اند، می‌تواند منجر به نوعی وابستگی دارویی و پدیده «درد برگشتی» شود؛ وضعیتی که با از بین رفتن اثر دارو، درد دوباره تشدید می‌شود.
آسیب‌های کبدی: کبد به عنوان مرکز اصلی متابولیسم داروها در بدن، در برابر مصرف بیش از حد مسکن‌ها بسیار آسیب‌پذیر است. استامینوفن که در بسیاری از داروهای سرماخوردگی و مسکن‌ها یافت می‌شود، در صورت مصرف بیش از دوز مجاز می‌تواند به مسمومیت و نارسایی حاد کبد منجر شود. این خطر در افرادی که الکل مصرف می‌کنند یا بیماری کبدی زمینه‌ای دارند، به مراتب بیشتر است. مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی هم می‌توانند خطر ابتلا به بیماری کبد چرب را افزایش دهند.
آسیب‌های کلیوی: کلیه‌ها هم از عوارض مصرف بی‌رویه مسکن‌ها در امان نیستند. داروهای ضدالتهاب با کاهش جریان خون به کلیه‌ها می‌توانند عملکرد آنها را مختل کرده و به نارسایی مزمن منجر شوند. به‌ویژه در سالمندان و افراد مبتلا به دیابت، فشار خون بالا یا بیماری قلبی. نفروپاتی ناشی از مسکن‌ها یک بیماری مزمن کلیوی است که در نتیجه مصرف روزانه این داروها برای چندین سال ایجاد می‌شود و می‌تواند سر و کار فرد را به دیالیز یا پیوند کلیه بکشاند.
افزایش خطرات قلبی-عروقی: مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (به جز آسپرین با دوز پایین) می‌تواند با بالا بردن فشار خون و اختلال در عملکرد پلاکت‌ها، خطر سکته و حمله قلبی را افزایش دهد.
واکنش‌های آلرژیک و تداخل دارویی: بعضی افراد نسبت به مسکن‌ها واکنش‌های آلرژیک شدید نشان می‌دهند. همچنین این داروها ممکن است با سایر داروها تداخل داشته باشند و عوارض پیش‌بینی‌نشده‌ای ایجاد کنند. مسکن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها از رایج‌ترین داروهایی هستند که باعث تداخل دارویی می‌شوند اما کمتر کسی این نکته را می‌داند یا به آن اهمیت می‌دهد.
بیشتر بخوانید؛
-
از خطر آنتی‌بیوتیک‌ها و مسکن‌ها غافل نشوید
- مسکن‌ها ؛ مهم‌ترین علت بروز سردرد های میگرنی
-
بالای ۵۰ ساله‌ها این سردرد را جدی بگیرند
-
این علائم نشان می‌دهد که سردرد کودک شما جدی است
از درد فرار نکنید
کارشناسان می‌گویند مصرف خودسرانه و دائمی مسکن‌ها، راهکار فرار از درد نیست. بلکه ورود به یک چرخه معیوب از دردهای شدیدتر و آسیب‌های سیستمیک به اندام‌های حیاتی بدن است.
برای پیشگیری از این عوارض جبران‌ناپذیر، رعایت چند نکته ضروری است:
پرهیز از خوددرمانی: قبل از مصرف هرگونه مسکن - به خصوص برای دردهای مزمن - حتماً با پزشک یا داروساز مشورت کنید و از مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت مسکن‌ها جداً خودداری کنید.
رعایت دوز و دوره مصرف: داروها را دقیقاً مطابق با دوز و دوره زمانی تجویزشده مصرف کنید.
توجه به علت اصلی درد: به جای سرکوب مداوم درد، به دنبال تشخیص و درمان علت ریشه‌ای آن باشید. شاید درد، یک نشانه و پیام برای وجود یک مشکل یا بیماری جدی باشد. پس سرکوبش نکنید و پیگیر آن باشید.
اصلاح سبک زندگی: داشتن خواب کافی، ورزش منظم، مدیریت استرس و تغذیه سالم می‌تواند در کنترل بسیاری از دردهای مزمن مؤثر باشد.
آیا همه با مصرف مسکن‌ها آسیب می‌بینند؟
«داروها به خصوص مسکن‌ها که خیلی‌ها تصور می‌کنند کاملا بی‌خطر و بی‌ضرر هستند، شمشیر دولبه‌ای هستند که در کنار اثرات درمانی می‌توانند خطرات جدی هم به همراه داشته باشند.» این را دکتر شایسته می‌گوید و در ادامه روی این موضوع هم تاکید می‌کند که «البته همه افراد به دنبال مصرف مکرر مسکن‌ها دچار آسیب جدی نمی‌شوند، اما خطر بروز عوارض جانبی با مصرف مکرر و طولانی‌مدت به شدت افزایش پیدا می‌کند.»
به گفته این پزشک عمومی، «میزان و نوع آسیب‌ها به چند عامل کلیدی مثل نوع مسکن، دوز و مدت زمان مصرف، طول دوره درمان، وضعیت سلامت فرد و ... بستگی دارد. مثلا مسکنی مثل ایبوپروفن، بیشتر باعث مشکلات گوارشی و کلیوی می‌شود. در حالی که مسکن‌های مخدر مثل ترامادول خطر وابستگی و اعتیاد دارند. درضمن افراد مسن و کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای مانند مشکلات قلبی، کلیوی، کبدی یا گوارشی دارند، بسیار بیشتر در معرض خطر هستند تا افراد جوان‌تر که بیماری خاصی ندارند.»
او تاکید می‌کند: «ممکن است عده‌ای با مصرف گاه‌به‌گاه مسکن‌ها دچار مشکل خاصی نشوند، اما مصرف مکرر و دائمی، ریسک بروز یک یا چند آسیب جدی را برای بخش قابل توجهی از مصرف‌کنندگان به همراه دارد و نمی‌توان آن را یک عادت بی‌خطر در نظر گرفت.»
شاید افسردگی دارید!/ مسکن، سردرد میگرنی را بدتر می‌کند
البته کارشناسان می‌گویند سردرد مزمن روزانه، یکی از مشکلات شایع در بیماران مبتلا به افسردگی است و نباید نادیده گرفته شود و تشخیص افسردگی و درمان آن می‌تواند به کنترل سردردهای مزمن کمک کند.
جالب است بدانید که ارتباط میان افسردگی و سردرد مزمن مثل یک «جاده دوطرفه» است. یعنی افسردگی می‌تواند باعث سردرد شود و سردرد مزمن هم می‌تواند فرد را به شدت در معرض خطر ابتلا به افسردگی قرار دهد. بنابراین سردردی را که تکرار می‌شود، با خوردن مسکن سرکوب نکنید و به دنبال درمان آن باشید.
مصرف طولانی‌مدت یا بی‌رویه مسکن‌ها تا حدی خطرناک و آسیب‌زا است که می‌تواند سردردهای میگرنی را نیز تشدید کند. دکتر بابک زمانی، متخصص مغز و اعصاب در گفتگو با همشهری‌آنلاین می‌گوید: میگرن یک عارضه ارثی است که ۳۰ درصد افراد با آن متولد می‌شوند اما عوامل دیگری هم در طول زندگی ممکن است این استعداد را در آنها بیشتر کند که مهم‌ترین آنها مصرف بی‌رویه مسکن‌ها است.
این متخصص مغز و اعصاب می‌گوید: میگرن تا الان باعث مرگ کسی نشده و ۸۰ تا ۹۰ درصد بیمارانی که به پزشک مراجعه و داروهای تجویزشده پزشک را مصرف می‌کنند، بعد از دوره‌ای کاملا درمان می‌شوند. به شرط این که یک سری رفتارهای غلط مثل مصرف بی‌رویه مسکن‌ها را کنار بگذارند.
