همشهری‌آنلاین - مجیدجباری: سال‌هاست از بحران آب می‌گویند، اما آنچه امروز با آن مواجهیم از مرز بحران عبور کرده است. کشاورزی ایران در وضعیت قرمز تنش آبی، بیش از ۹۰ درصد آب تجدیدپذیر کشور را می‌بلعد. در چنین شرایطی، اصلاح الگوی کشت آخرین راه نجات است. با دستور جدید رئیس‌جمهور به وزرای جهاد کشاورزی و کشور، استانداران موظف شده‌اند اجرای الگوی کشت اصلاح‌شده را در صدر اولویت‌های استانی خود قرار دهند. تصمیمی که با هدف ارتقای امنیت غذایی، حفاظت از منابع پایه، افزایش بهره‌وری آب و کاهش ناترازی تولید اتخاذ شده است. دستور مستقیمی که نشان می‌دهد دولت پذیرفته است که بدون اصلاح ساختار کشاورزی، آینده‌ای برای این سرزمین قابل تصور نیست.
بحرانی که از هشدار گذشته
عباس کشاورز، استاد دانشگاه، پژوهشگر حوزه آب و کشاورزی و از چهره‌های صاحبنظر این عرصه در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری با عنوان «کشاورزی متهم اصلی کم‌آبی» با صراحت اعلام کرد که کشور با یکی از خطرناک‌ترین بحران‌های چند دهه اخیر مواجه است؛ بحرانی که نه تنها فنی است بلکه اقتصادی، اجتماعی و امنیتی هم باشد.
او ریشه این بحران را در گسترش بی‌رویه کشاورزی فراتر از ظرفیت‌های اکولوژیکی و مدیریت نادرست منابع دانست و توضیح داد: «در دهه ۶۰ بحران جدی آب نداشتیم؛ اما از دهه ۷۰ با کاهش بارندگی و توسعه بی‌برنامه و کمی کشاورزی، وضعیت به سمت ناپایداری رفت. امروز رابطه بارش و جریان رودخانه‌ها عملا قطع شده است.»
کشاورزی فراتر از ظرفیت سرزمین
به گفته این کارشناس، سطح زیرکشت آبی از ۷.۳ میلیون هکتار در دهه ۷۰ به بیش از ۸.۳ میلیون هکتار در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ افزایش یافته است. آن هم در شرایطی که بیشتر این افزایش مربوط به محصولات پرمصرف آب بوده و بدون توجه به توان محیط زیستی مناطق رخ داده است.
کشاورز تاکید کرد: در بسیاری از مناطق خشک، محصولاتی کشت می‌شود که ذاتا پرآب‌بر هستند و با شرایط اقلیمی آن نواحی همخوانی ندارند. برای نمونه، در خوزستان از هر مترمکعب آب فقط ۸۰ گرم برنج برداشت می‌شود، در حالی که با همان میزان آب می‌توان تا ۶۵۰ گرم ذرت تولید کرد.
قانون داریم، اجرا نمی‌کنیم
این پژوهشگر حوزه آب و کشاورزی با یادآوری مصوبه دولت دوازدهم برای محدود کردن کشت برنج به استان‌های شمالی کشور، گفت: «در سال ۱۳۹۷ این سیاست تصویب شد. اما یک سال بعد، شاهد گسترش کشت برنج در استان‌هایی چون خوزستان، فارس، لرستان و اصفهان بودم. وقتی از کشاورزان دلیل را پرسیدم، گفتند به‌راحتی حقابه می‌خرند و مشکلی نیست. این یعنی تعارض منافع، ضعف اجرا و نبود نظارت.»
تجربه موفق محصولات جایگزین
او به تجربه موفق کشت دانه قناری (نوعی سورگوم) در اصفهان اشاره کرد و گفت: «این محصول یک‌پنجم آب مورد نیاز برنج را مصرف می‌کند اما ارزش صادراتی آن ۱۰ برابر بیشتر است. این تجربه نمونه‌ای از جایگزینی هوشمندانه است و باید سیاست‌گذاران از چنین الگوهایی حمایت کنند.
کشاورز به بحران منابع آب زیرزمینی و سهم فراموش‌شده طبیعت اشاره کرد و گفت: براساس گزارش رسمی وزارت نیرو، تا امروز ۱۵۰ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور برداشت شده است. منابع کارشناسی این وزارتخانه رقم را تا ۲۴۰ میلیارد مترمکعب و دانشگاه شیراز آن را ۳۵۹ میلیارد مترمکعب برآورد کرده‌اند. این منابع متعلق به نسل‌های آینده بوده‌اند، اما ما آن‌ها را مصرف کرده‌ایم.»
اجرای پروژه‌های اضطراری تأمین آب در ۵۲ شهر ایران | برنامه های رفع تنش آبی در تهران، تبریز، یزد، بیرجند و روستاهای خوزستان
علت جنگ‌های آینده ؛ این درگیری‌ها در کجای جهان رخ می دهد؟
او هشدار داد: «بحران آب تنها فنی یا اقتصادی نیست؛ ما دینی به محیط‌زیست داریم. تا امروز نه‌تنها از ذخایر زیرزمینی بی‌حساب برداشت کرده‌ایم، بلکه هیچ حقابه‌ای به محیط‌زیست نداده‌ایم. رودخانه ها، تالاب ها و هورها سهمی از این منابع نداشته‌اند و حالا نتیجه‌اش را با فرونشست، ریزگرد، خشکی و نابودی اکوسیستم ها می‌بینیم.»
کاهش ۳۲ میلیارد مترمکعبی آب کشاورزی
کشاورز بر اساس سندی که در دولت دوازدهم با هدف کاهش مصرف آب تهیه شده بود، پیشنهاد کاهش مصرف آب کشاورزی از ۸۲ به ۵۰ میلیارد مترمکعب در بازه ۱۰ ساله را مطرح کرد و گفت: «این سند شامل جزئیات اجرایی بود. برآورد کرده بودم که سرنوشت محصولات کشاورزی چه می شود؛ چه محصولاتی می توانیم و چه محصولاتی نمی توایم کشت کنیم. محصولاتی که باید کشت شوند، چقدر باید باشد و تولید چقدر باشد و تقاضا چقدر است وچقدر آب مصرف می کند را شامل می شد. این مصادف شد با تغییر دولت و دولت سیزدهم سرکار آمد. ما بدون توجه به تغییر دولت و به دلیل ملی بودن موضوع، ادامه دادیم و طی جلساتی مسئولان دولت سیزدهم را با این سند آشنا کردیم. این سند را شهید رئیسی امضا کرد اما چرا دولت در حال حاضر به این سند عمل نمی کند؟ بیشترین تلاش جریان کارشناسی این است که پژوهش به امضای بالاترین دستگاه برسد که به امضاء شهید رئیسی رسید.
کشاورز با بیان اینکه بحران آب تنها به حوزه منابع محدود نمی‌شود، هشدار داد: در صورت ادامه روند فعلی، در استان‌هایی چون اصفهان تا سه سال آینده ممکن است حدود ۲.۸ میلیون نفر ناچار به مهاجرت شوند. آیا برنامه‌ای برای این جمعیت وجود دارد؟
آب دزدی از شهرهای همسایه
کشاورز همچنین از انتقال آب از طالقان به تهران انتقاد کرد و گفت: «تهران با استفاده از منابع کرج، هراز، ماملو و حالا طالقان، مناطق اطراف را خشک کرده است. در حالی که خود تهران با ۷۰۰ میلیون مترمکعب مصرف کولرهای آبی، در حال هدر دادن آب است. راهکار، کاهش مصرف در مبدا است نه انتقال و تخریب در دیگر مناطق. رفتار وزارت نیرو در غرب تهران به حدی خطاست که در حال ایجاد ۲۰۰ کیلومتر کویر در این مناطق است.»
پایان تعارف‌ها؛ آغاز جراحی عمیق
در پایان، کشاورز سه راهکار کلیدی برای اصلاح وضعیت و عبور از بحران ارائه دارد گفت: « پذیرش واقعیت کم‌آبی توسط سیاست‌گذاران: بدون پذیرش بحران، هیچ اصلاحی ممکن نیست. ازخودگذشتگی مدیران آب و کشاورزی: مسئولانی که دغدغه آینده دارند باید هزینه‌های مدیریتی، حتی استیضاح را بپذیرند. ایجاد جریان گفت‌وگوی ملی: حل بحران آب نیازمند یک گفت‌وگوی علمی، ملی و فراجناحی میان دولت، کارشناسان و مردم است.
کشاورز در پایان هشدار داد: «ایران در آغاز یک دوران جدید قرار دارد و فرصتی برای آزمون‌وخطا نیست. یا مسیر ریاضت آبی را برمی‌گزینیم، یا باید خود را برای فروپاشی منابع، بی‌ثباتی اجتماعی و بحران‌های گسترده آماده کنیم.»
برنامه کامل گفت‌وگوی تلویزیونی همشهری را اینجا ببینید.
