روزنامه اعتماد
بنفشه سام گیس
بررسی‌های «اعتماد» بر گزارش‌های سالانه پلیس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان داد كه برای چهارمین سال پیاپی، كشفیات مخدرها (تریاك، مرفین و هرویین) در كشور كاهش یافته و از بالای هزار تن در سال 1399 به كمتر از 375 تن در سال 1403 رسیده است. این كاهش، این طور كه دبیركل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید، حالا به یك خطر جدی برای صنعت داروسازی و تولیدكنندگان داروهای مخدر كشور تبدیل شده است.
حسین ذوالفقاری؛ نماینده رییس‌جمهور و دبیركل ستاد مبارزه با مواد مخدر، دیروز در اولین نشست خبری خود با خبرنگاران، اعلام كرد: «با مشكل تامین نیازهای دارویی كشور مواجه شده‌ایم چون در چند دهه اخیر، عمده مواد اولیه مورد نیاز شركت‌های دارویی از محل كشفیات تریاك و بخشی هم از طریق واردات تامین می‌شده ولی به دلیل تغییر رویكرد در كشور همسایه (از بابت كاهش كشت خشخاش و تولید تریاك) پارسال گزارش نیروی انتظامی و پلیس مبارزه با مواد مخدر و وزارت اطلاعات و سپاه، حاكی از افزایش كشف شیشه و مواد روانگردان و كاهش شدید كشفیات تریاك بود به گونه‌ای كه میزان كشفیات تریاك به یك چهارم كاهش داشته.
علاوه بر اینكه میزان خلوص همین تریاك مكشوفه به‌شدت كاهش داشته و ظرف 8 سال اخیر، از خلوص 26 درصدی به خلوص 11 درصدی رسیده است. حالا وزارت بهداشت به‌طور رسمی به ما اعلام كرده كه باید برای تامین ماده اولیه مورد نیاز شركت‌های دارویی و تولید داروهای مخدر تصمیم‌گیری كنیم وگرنه، سلامت مردم به خطر می‌افتد.»
آمارهای پلیس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد كه كاهش كشفیات تریاك، هرویین و مرفین از ابتدای سال 1400 تا پایان 1403 در مقایسه با سال‌های پیش از آن و حداقل از ابتدای دهه 1390، بی‌سابقه بوده چرا كه از ابتدای دهه 1390، اعداد رسمی نشان‌دهنده رشد كشفیات مخدرها و مواد روانگردان و محرك بود ولی آنچه از مقایسه آمارهای 4 سال اخیر می‌توان دریافت، این است كه در مقابل كاهش كشفیات تریاك، مرفین و هرویین، كشفیات شیشه و كانابیس، هر سال حجیم‌تر از سال قبل شده اگرچه در حدی نیست كه در آمار نهایی كشفیات، تاثیر محسوسی به جا بگذارد.
سال 1400 كمی بیش از هزار تن انواع مواد (تریاك، هرویین، مرفین، حشیش، شیشه، سوخته و شیره) در كشور كشف شد كه این عدد در سال 1401 به 697 تن، در سال 1402 به 612 تن و در سال 1403 به 372 تن كاهش یافت و میزان كشفیات پارسال، پایین‌ترین رقم كشف در فاصله سال 1390 تا پایان سال 1403 است. در این آمار 4 ساله، مشهودترین تغییر كاهشی، مربوط به تریاك كشف شده است چنان‌كه میزان تریاك مكشوفه از مبدا افغانستان در سال 1400 حدود 750 تن بوده و در سال 1401 به 509 تن، در سال 1402 به 404 تن و پارسال به 209 تن رسیده كه این عدد هم از سال 1390 تاكنون هیچ مشابهی ندارد.
یك منبع آگاه در وزارت بهداشت به «اعتماد» می‌گوید كه برای تولید داروهای مخدر در كشور، سالانه به 500 تن تریاك خالص به عنوان ماده اولیه نیاز داریم و كاهش پیاپی كشفیات تریاك، اگرچه كه هنوز آسیبی به ذخایر استراتژیك داروهای مخدر وارد نكرده اما افزایش دفعات موجود نبودن تریاك مورد نیاز كارخانه‌ها و كاهش قابل توجه ذخایر تریاك خام، مسوولان سازمان غذا و دارو را به نامه‌نگاری با ستاد مبارزه با مواد مخدر برای تامین ماده اولیه مورد نیاز این داروها واداشته است.
به گفته این منبع آگاه، مسوولان سازمان غذا و دارو، ابتدای امسال در نامه‌ای به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام كرده‌اند كه برای سال جاری هم در تامین تریاك مورد نیاز كارخانه‌های تولید داروهای مخدر مشكلی نداشتند و سهمیه كارخانه‌ها را از ذخایر تریاك خالص باقی مانده تامین كرده‌اند اما برای سال آینده، تولید این گروه از داروها، غیر ممكن یا دچار مشكل جدی می‌شود مگر اینكه ستاد مبارزه با مواد مخدر از همین حالا مجوز كشت خشخاش بدهد یا هرچه سریع‌تر برای واردات تریاك مورد نیاز كارخانه‌های دارویی اقدام كند.
این منبع آگاه به «اعتماد» می‌گوید: «ستاد مبارزه با مواد مخدر، ابتدا باید اعلام كند كه كاهش كشفیات تریاك دقیقا به چه میزان بوده و این كاهش چه تأثیری بر سهم تخصیص یافته به وزارت بهداشت داشته است چون تاكنون اطلاعات دقیقی از این موضوع به سازمان غذا و دارو ارایه نشده است.
ما از ستاد مبارزه با مواد مخدر انتظار داریم به صورت رسمی و دقیق اعلام كنند كه چه میزان كاهش رخ داده و این كاهش، چه بخشی از نیاز سالانه كشور به مواد اولیه داروهای مخدر را تحت تأثیر قرار داده است.
ماده اولیه تولید داروهایی همچون متادون، مرفین و پتیدین، تریاك خام یا مشتقات آن است. این داروها برای تسكین دردهای شدید به كار می‌رود اما برای درمان وابستگی به مواد هم استفاده می‌شود. حالا كه با كاهش كشفیات تریاك مواجه شده‌ایم، تنها دو راه برای تامین ماده موثره و اولیه كارخانه‌های تولید داروهای مخدر وجود دارد؛ یا ستاد مبارزه با مواد مخدر باید برای كشت قانونی خشخاش و استفاده از تریاك در صنعت داروسازی مجوز صادر كند، یا امكان واردات این مواد اولیه از منابع بین‌المللی معتبر فراهم شود.
در غیر این صورت، با ادامه روند فعلی، زنجیره تأمین این داروها دچار اختلال شده و بیماران نیازمند دچار آسیب جدی خواهند شد. البته طبق ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، كشت خشخاش برای مصارف پزشكی و دارویی و با درخواست وزارت بهداشت و تحت نظر وزارت جهاد كشاورزی و با نظارت ستاد مبارزه با موادمخدر، مجاز است.
بنابراین از نظر قانونی مشكلی در این زمینه نداریم اما در شرایط فعلی، كشت خشخاش هم چاره فوری نیست چون به دست آمدن تریاك، طولانی و زمان‌بر است ولی ما به همین راه هم راضی شده‌ایم و در مكاتبه‌ای كه ابتدای امسال با ستاد مبارزه با مواد مخدر داشتیم، اعلام كردیم كه بسیار ضروری است كه از همین حالا، هر زمینی با هر وسعتی در هر منطقه‌ای در نظر بگیرند و امنیت كشت را تامین كنند و حتی مسوول و مجری كشت را هم مشخص كنند و ما هم بر نوع خشخاش كشت شده، بابت میزان مرفین مورد نیاز تولید دارو، نظارت داشته باشیم. واردات، راه‌حل سریع‌تری است چرا كه به محض صدور مجوز، شركت‌های دارویی و واردكننده، پروفرم خود را ارایه می‌دهند و روند واردات آغاز می‌شود.»
این منبع آگاه به «اعتماد» می‌گوید كه در حال حاضر 4 كارخانه دارویی، تولیدكنندگان عمده و اصلی و متخصص تولید ماده اولیه و داروهای مخدرند كه تریاك خام را بعد از فرآوری و استحصال مشتقات، به خطوط تولید می‌فرستند و مقداری از ماده اولیه تولید شده را به كارخانه‌های متفرقه هم می‌فروشند.
داروهای مخدر، گروهی از داروهاست كه برای تسكین درد و برخی التهابات جسمی تجویز می‌شود. كدئین، هیدروكدون، هیدرومورفون، مپریدین، مرفین، بوپرونورفین، پتیدین، ترامادول، نوسكاپین، متادون، اكسی‌كدون و نالوكسان، برخی از شناخته شده‌ترین داروهای مخدرند كه به شكل قرص، ویال تزریقی یا شربت مصرف می‌شوند و برخی از این داروها، برای تسكین بیمار، نقش و تاثیر حیاتی دارند.
راهكاری كه این منبع آگاه در وزارت بهداشت، پیش روی ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار داد، نكته‌ای بود كه دبیركل ستاد هم از آن استقبال كرد. ذوالفقاری دیروز گفت كه ایران از 8 دهه قبل و با امضای پروتكل 1953، در گروه 7 كشور مجاز به كشت خشخاش و مصرف تریاك برای صنعت دارو بوده و در راستای تعهد به این پروتكل جهانی، در دهه 1350 هم، خشخاش برای مصارف دارویی در داخل كشور كشت می‌شده ولی بعد از سال 1357، كشت خشخاش با مصوبه شورای انقلاب ممنوع شده و ایران به صورت داوطلبانه از حق قانونی خود برای كشت خشخاش صرفنظر كرده است.
پروتكل مورد اشاره دبیركل ستاد مبارزه با مواد مخدر، معاهده‌ای شامل 5 فصل است كه 23 ژوئن 1953 میلادی با هدف محدود كردن كشت خشخاش و تولید و تجارت غیرقانونی تریاك به امضای كشورهای عضو ملل متحد رسید و طبق این معاهده، علاوه بر آنكه مصرف تریاك باید تحت نظارت دولت‌ها قرار می‌گرفت تا از قاچاق و تجارت غیرقانونی آن جلوگیری شود، استفاده از تریاك، صرفا برای مصارف پزشكی و علمی مجاز شد.
طبق این معاهده، كشورهای بلغارستان، یونان، هند، ایران، تركیه، اتحاد جماهیر شوروی (سابق) و یوگسلاوی (سابق) می‌توانستند با شرایط خاص و تحت نظارت و طبق مجوزهای بین‌المللی، با مقادیر محدود و معین، كشت خشخاش و تولید تریاك داشته باشند و همچنین در این كشورها، به شرط نظارت دولت‌ها، استفاده از تریاك توقیف شده برای مصارف پزشكی و علمی مجاز بود.
حالا با گذشت 72 سال از امضای این معاهده، ایران قصد دارد از حق قانونی خود استفاده كند آن هم به یك دلیل مهم؛ كشور افغانستان كه از 4 دهه قبل به این سو، كانون تولید و تجارت مواد مخدر جهان بوده، ظرف 3سال اخیر و به دنبال تصرف این كشور توسط نسل جدید طالبان، تصمیم به كاهش كشت خشخاش و كاستن از میزان تولید تریاك گرفته است.
فروردین 1401 و حدود 8 ماه بعد از سقوط دولت اشرف غنی و تصرف افغانستان توسط طالبان، هبت‌الله آخوندزاده كه سومین رهبر امارت اسلامی طی سه دهه اخیر است، با صدور فرمانی هرگونه تجارت مواد را ممنوع و غیرقانونی اعلام كرد. به دنبال صدور این فرمان، كشت خشخاش در تمام ولایات افغانستان غیر از ولایت بدخشان در شمال شرق كشور و در مجاورت مرز تاجیكستان، كاهش قابل توجهی داشته و به دنبال كاهش كشت، تولید تریاك هم به پایین‌ترین میزان طی سه دهه اخیر رسید.
در حالی كه همسایگان افغانستان و امریكا و اتحادیه اروپا، این فرمان و كاهش كشت و تولید متعاقب آن را، نیرنگ طالبان برای كسب مقولیت جهانی می‌دانستند، اتفاق دیگری در بازارهای جهانی رقم خورد؛ حدود دو سال بعد از اجرای فرمان هبت‌الله و به دنبال توقف كشت خشخاش، قیمت هر كیلو تریاك در بازارهای افغانستان 10 برابر گران شد و از 75 دلار به 750 دلار رسید كه این میزان افزایش قیمت، از سوی مقامات سازمان ملل متحد به یك ركوردشكنی در تاریخ تولید تریاك افغانستان تعبیر شد.
علاوه بر این، طالبان كه مدعی مبارزه با تجارت انواع مواد بود، هیچگاه درباره دلیل تداوم قاچاق شیشه از مبدا افغانستان به همسایگان شرقی و شمالی جواب نداد بلكه در واكنش به اعتراضات نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، استمرار تولید شیشه در آزمایشگاه‌های كشورش را غیرواقعی دانست. نمایندگان ایران هم وقتی در نشست‌های منطقه‌ای، ادعای طالبان درباره مبارزه با تجارت تریاك و هرویین را زیر سوال بردند و آمار كشفیات مخدرها و مواد روانگردان در خاك ایران را گواه بی‌اثر بودن فرمان سركرده طالبان دانستند، طالب‌ها مدعی شدند آنچه به ایران می‌رسد، تولید تازه نیست بلكه موجودی كهنه انبارهای افغانستان است.
تا چند ماه قبل، این فرض خام مطرح بود كه فرمان سركرده طالبان برای ممنوعیت تجارت مواد مخدر، حتی می‌توانسته با این هدف باشد كه انبارهای همیشه لبریز از تریاك این كشور، از موجودی كهنه خالی شود. این فرض، با گزارشی كه 4 ماه قبل منتشر شد، به واقعیت رسید.
گزارشگر ایندیپندنت، در ماه مه 2025 در گفت‌وگو با منابع محلی مطلع شد كه در ولایات شمال، غرب و جنوب غرب افغانستان، كشت خشخاش، تولید تریاك و شیشه همچنان برقرار است و كشاورزان این مناطق، با استفاده از نفوذ قبایل یا از طریق پرداخت رشوه و حق‌السكوت، مشغول به درآمدزایی از كشت خشخاش و تجارت تریاك هستند.
سند سازمان ملل درباره افزایش وسعت زمین‌های زیركشت خشخاش افغانستان از 10 هزار هكتار به بیش از 12 هزار هكتار در فاصله سال 2023 تا 2024، گواه دیگری بود كه ادعای طالبان درباره توقف تجارت مواد را زیر سوال برد.
حالا یك سوال مطرح است. ایران، بازار پررونقی برای مواد افغانستان بوده و هست. 4 دهه تردد كاروان‌های مواد افغانستان در خاك ایران، امنیت خاطری برای گردانندگان اتاق فكر تجارت مواد در افغانستان ایجاد كرده است.
حالا كه معلوم شده ترفند طالبان برای توقف موقت تجارت تریاك، نه به واسطه دلسوزی برای جان جوانان جهان بلكه به جهت انبارگردانی ذخایر قدیمی بوده، اگر ایران با توسل به قوانین قدیمی، به جایگاه تولیدكننده تریاك بازگردد و نیاز دارویی خود را هم از واردات مجاز تامین كند، واكنش گروهك تروریستی طالبان در قبال از دست رفتن بخش مهمی از این بازار پررونق چه خواهد بود؟
