به گزارش مشرق، خاطرات آزادگان جنگ ایران و عراق، بخشی بسیار مهم و انسانی از ادبیات پایداری و تاریخ شفاهی دفاع مقدس را تشکیل می‌دهد. این خاطرات، نه‌فقط روایتی از رنج، شکنجه و سختی‌های دوران اسارت در اردوگاه‌های رژیم بعث عراق هستند، بلکه تصویری روشن از مقاومت، ایمان، صبوری و کرامت انسانی در سخت‌ترین شرایط را نشان می‌دهند.
بسیاری از آزادگان، سال‌ها در زندان‌ها و اردوگاه‌های عراق محبوس بودند؛ برخی از آنها بیش از یک دهه از عمر خود را در اسارت گذراندند، بی‌خبر از خانواده، بی‌دسترسی به امکانات اولیه و در شرایطی بسیار دشوار و طاقت‌فرسا. با این حال، بخش قابل‌توجهی از این خاطرات، فقط روایت سختی‌ها نیست، بلکه سرشار از لحظه‌هایی است که آزادگان با همدلی، شوخ‌طبعی، ابتکار و ایمان، زندگی را معنا می‌بخشیدند.
از نوشتن نامه‌هایی سرشار از امید برای خانواده، تا حفظ انسجام گروهی، اقامه نماز جماعت، برگزاری کلاس‌های آموزشی پنهانی و حتی ساختن ابزارهای ساده برای گذران زندگی؛ خاطرات این دوران، جلوه‌ای از پایداری خاموش اما عمیق یک نسل است.
ساسان ناطق، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات پایداری، از دو سال پیش فعالیت خود را در دفتر هنر و ادبیات اسارت آغاز کرده است. این دفتر با هدف تولید و انتشار آثار مرتبط با خاطرات آزادگان جنگ تحمیلی، بر روایت‌های کمتر شنیده‌شده و ناگفته از دوران اسارت تمرکز دارد.
یکی از ویژگی‌های مهم این دفتر، توجه به ثبت و بازنمایی تجربه‌های همسران و مادران آزادگان است که نقش پررنگی در حفظ خانواده‌ها در دوران اسارت ایفا کرده‌اند. در این مدت، دفتر هنر و ادبیات اسارت توانسته آثاری را در زمینه ادبیات اردوگاهی منتشر کند که شامل خاطره‌نگاری‌ها و رمان‌هایی است که تلاش می‌کنند ابعاد مختلف زندگی اسرا را به تصویر بکشند. این آثار به بیان زندگی روزمره، مبارزات روحی و جسمی آزادگان و همچنین نقش زنان خانواده در حفظ پویایی خانواده‌ها در غیاب آنان می‌پردازند.
ساسان ناطق در گفت‌وگو با ما درباره شکل‌گیری این دفتر، اهداف کلی و برنامه‌های آینده آن توضیح داد. او تأکید کرد که یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها، بهره‌گیری از نویسندگان جوان و تازه‌کار است تا روایت‌ها با دیدگاه‌های نو و تازه بازگو شوند و از تکرار و کلیشه‌زدگی دوری شود. همچنین، ثبت و گردآوری نامه‌ها و خاطرات دست‌اول آزادگان از جمله برنامه‌های کلیدی این دفتر است که به حفظ میراث تاریخی و فرهنگی جنگ کمک می‌کند.دفتر هنر و ادبیات اسارت با تلاش برای حفظ و بازنمایی این بخش مهم از تاریخ دفاع مقدس، نقش مهمی در غنی‌سازی ادبیات پایداری و حفظ خاطرات آزادگان ایفا می‌کند.
در ابتدا درباره فعالیت‌های دفتر هنر و ادبیات اسارت توضیح بفرمایید. این دفتر با چه اهدافی تأسیس شده و چه برنامه‌هایی را در مسیر تحقق این اهداف دنبال می‌کند؟ همچنین، تاکنون چه اقداماتی انجام داده‌اید و چه دستاوردهایی حاصل شده است؟
دو سال از آغاز فعالیت دفتر هنر و ادبیات اسارت می‌گذرد و ما در این مدت توانستیم ۱۰ عنوان کتاب از آثار مرتبط با آزادگان کشورمان را تولید کنیم که از این ۱۰ عنوان، دو عنوان آن رمان و بقیه در حوزه خاطره‌نویسی است. دنیا ما را از خلال همین خاطرات و رمان‌ها خواهد شناخت. رمان قابلیتی دارد که می‌تواند ترجمه شود و عظمت اسیر ایرانی را به دنیا نشان دهد. تا کنون سه کتاب «مطبخ»، «شب‌های سفید» و «برادران قلعه فراموشان» رونمایی شدند. کتاب «مطبخ» مربوط به خاطرات یک آزاده از شهر بابل به نام بابا علی رمضان‌پور هست و کتاب «شب‌های سفید» به خاطرات یک آزاده از مشکین‌شهر اردبیل می‌پردازد. کتاب «برادران قلعه فراموشان»، نیز خاطرات آقای طاهر اسداللهی از استان اردبیل است.
از این ۱۰ عنوان آثار تولید شده در دفتر هنر و ادبیات اسارت، دو عنوان هم به خاطرات همسران آزادگان اختصاص دارد. ما تلاش کردیم همسران و مادران آزاده‌ها را نیز فراموش نکنیم. چون در نبود آن عزیزان، این زنان بودند که با صبوری زندگی‌شان را اداره و بچه‌ها را تربیت کردند. آنها تا برگشت آزادگان ستون خانواده‌شان بودند. از همین‌رو به سراغ آنها رفتیم و دو کتاب در این زمینه آماده شده است که امیدوارم به‌زودی توسط انتشارات سوره مهر منتشر بشود.
ما نه تنها به سراغ همسران آزادگان رفته‌ایم، بلکه مادران آنها را نیز فراموش نکرده‌ایم. در نبود آزادگان، مادر خانه را نگه داشته است؛ مادر، چشم و چراغ خانه، ستون خانه است. وقتی از زبان آنها می‌شنویم که در نبود فرزندان‌شان چگونه توانسته‌اند خانواده را اداره کنند، به بزرگی و نقش تأثیرگذارشان پی می‌بریم.
در این‌باره می‌توانم به خاطرات یکی از مادران آزادگان اشاره کنم؛ خانم آراسته سلامه‌زاده، مادر یکی از آزادگان هستند. او تعریف می‌کرد که نامه‌های پسرش به دست‌شان می‌رسیده اما چون سواد نداشتند، آنها را به فرزندان دیگر می‌دادند تا برایشان بخوانند. اما یک روز تصمیم مهمی می‌گیرد؛ به نهضت سوادآموزی می‌رود تا سواد یاد بگیرد، فقط برای اینکه خودش بتواند برای فرزندش نامه بنویسد و نامه‌های او را بخواند.
این همان مادر ایرانی است، همان انسانی که در برابر شرایط تسلیم نمی‌شود. اگر ما این خاطرات را ثبت نکنیم، در واقع به تاریخ، به آینده و به خانواده‌های این عزیزان ظلم کرده‌ایم. در این نامه‌های اسرا، شجاعت، زندگی و عشق هست. آزادگان به‌خوبی بلد بودند برای پدر و مادر پیر خود، که نگران آنها هستند، چگونه نامه بنویسند. آزاده‌ای دستور پخت مربای هویج را از درون اردوگاه‌های بعثی برای پدر و مادرش نوشته است. این زیبا نیست؟ این عین زندگی است. این نشان می‌دهد که در همان شرایط سخت، در زیر شکنجه، در دل فشارها، وقتی می‌خواستند با پدر و مادرشان حرف بزنند، جوری می‌نوشتند که آنها با خیال راحت سرشان را روی بالش بگذارند و بخوابند.
همچنین، جلد اول مجموعه‌ای از نامه‌های آزادگان هم آماده شده است، طراحی و سایر مراحل تموم شده و منتظر انتشار هست. در زمینه رمان، یک رمان طنز از مصطفی جمشیدی منتشر شده است. رمان دوم نیز از حمید بابایی هم مراحل پایانی‌اش را می‌گذارند. در کنار همه این کارها، ما شخصیت‌سازی در حوزه نویسنده‌ها رو هم مدنظر داریم. دو کتاب از این آثار توسط نویسنده‌هایی نوشته شده که اولین تجربه نویسندگی را داشتند.
فرایند اصلی کار دفتر، تولید اثر در زمینه خاطره و رمان هست که موضوعش هم آزادگان جنگ تحمیلی است. در کنار این‌ها، خاطرات مادران و همسران آزاده‌ها را هم دنبال کردیم. خاطره‌گویی خلبان‌ها هم جزو برنامه‌های ما بوده. درباره نامه‌های آزادگان هم فعالیت‌هایی انجام شده. الان بیش از ۲۰ هزار نامه جمع‌آوری شده؛ بخش عمده‌ای از این نامه‌ها سال‌ها پیش توسط مرتضی سرهنگی در دفتر ادبیات و هنر مقاومت جمع‌آوری شده بود و ما به آن مجموعه اضافه کردیم. امسال تمرکز بیشتری بر تولید اثر داریم و امیدواریم زودتر به مرحله انتشار برسند.
در این دو سال فعالیت، آیا سعی کرده‌اید از نویسندگان جوان‌تر و افراد تازه‌کار هم کمک بگیرید و از آنها در تولید آثار استفاده کنید؟
بله، اتفاقاً به تازگی دو نویسنده جدید نیز به مجموعه ما اضافه شده‌اند؛ یعنی از میان این ۱۰ اثر، دو عنوان از نویسندگان تازه‌کار است. من شخصاً این بخش را دوست دارم، چون احساس می‌کنم مجموعه ما بزرگ‌تر و غنی‌تر شده است. همین دو نفر هم می‌توانند در رسیدن به اهداف مجموعه نقش مؤثری داشته باشند. شاید اگر آزاده‌ای از دنیا برود، کمتر دچار حسرت شویم، چون بخشی از خاطرات او ثبت شده است.
کتاب «مطبخ» که به تازگی از آن رونمایی شده، توسط نیروهای جدید و تازه‌کار ما نوشته شده است. این کتاب توسط حسن و حسین شیردل به تالیف رسیده که یکی از این برادرها با آزاده مصاحبه می‌گرفت و دیگری آن فایل‌ها را تایپ و ساده‌نویسی و درست نویسی می‌کرد. اضافه شدن هر چهره جدید به ادبیات، دارایی فرهنگی ما را پربارتر می‌کند. مخصوصاً حالا که آزاده‌ها به‌مرور از میان ما می‌روند یا به دلیل عوارض اسارت، دچار مشکلاتی می‌شوند، حضور نویسنده‌های تازه‌نفس ضروری‌تر از همیشه است.
برخی می‌گویند داستان‌ها و خاطرات مربوط به اسارت تکراری شده و به همین دلیل نویسنده‌های زیادی دیگر به سراغ این موضوع نمی‌روند. شما که سال‌ها در این زمینه فعالیت داشته‌اید و در دو سال گذشته هم مسئول دفتر هنر و ادبیات اسارت بوده‌اید، آیا با این حرف موافقید؟ به نظر شما این موضوع تکراری و تمام‌شده است؟
نویسنده‌های ما باهوش هستند و می‌توانند از روزنه جدید و زاویه‌های جدیدی به دوران اسارت نگاه کنند یا به‌عنوان یک مصاحبه‌گر حرفه‌ای، می‌توانند پرسش‌های جدیدی مطرح کنند تا بشود از روزمرگی‌ها عبور کرد و نکات مغفول‌مانده رو از دل خاطرات بیرون بیاورند. مثل کتاب «مطبخ» که رونمایی آن انجام شد، به موضوع آشپزی در اردوگاه ۱۲ تَکریت می‌پردازد. این کتاب روایت‌هایی زنده، آموزنده، گاهی شاد و گاهی تلخ دارد.
اینکه چطور به موضوع نگاه می‌کنیم خیلی مهمه؛ اگه درگیر تکرار و روزمرگی باشیم، همه کارها شبیه هم می‌شوند. اما ما در شورای کارشناسی دفتر سعی می‌کنیم با مشاوره درست به نویسنده‌ها، آنها را به سمت موضوعات کمتر دیده‌شده ببریم. واقعاً هیچ‌کدوم از همکارای من در این دفتر، فکر نمی‌کنم لحظه‌ای بیکار باشند. یا در حال مصاحبه‌اند، یا مشغول تحقیق و آماده‌سازی اثر برای چاپ. خود من هم در حال حاضر دو پروژه جدید در حوزه خاطرات اسارت در دست دارم.
یکی خاطرات آقای بهروز بوشهری، قائم‌مقام شهید تندگویان، که با هم در اردوگاه‌های عراق اسیر بودند. مصاحبه‌های ایشون انجام شده و ان‌شاءالله کار تدوینش در حال انجام است.
کتاب دوم، خاطرات آقای شعاع‌الدین فلاح‌دوست، فرمانده گروهان لشکر ۷۷ خراسانه که بعد از قبول قطعنامه در اول شهریور ۱۳۶۷ اسیر میشود. ایشون چهره خاص و متفاوتی بودن؛ خوش‌خط، شاعر، مسئول خوش‌نویسی اردوگاه، و افسر دوره چهارم دانشکده افسری. خاطرات ایشون هم تکمیل شده و امیدوارم با تلاش دوستان در انتشارات سوره مهر، این کتاب‌ها منتشر بشوند تا ما شرمنده جامعه اسرا نباشیم.
*مائده مرویان حسینی / ایبنا
