به گزارش خبرگزاری مهر، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، تصاویر و اسنادی مرتبط با واقعه کودتای ۲۸ مرداد، که در آرشیو مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود را روی سایت خود قرار داده است.

نهضت ملی شدن صنعت نفت و نخست وزیری دکتر مصدق، از رویدادهای مهم و برجسته تاریخ معاصر ایران به شمار می‌روند. از همان آغاز نهضت ملی شدن نفت، دولت انگلستان در صدد برآمد تا مانع موفقیت این جنبش شود. بعد از انتخاب مصدق به نخست وزیری و تصویب قانون ۹ ماده‌ای خلع‌ید از شرکت نفت جنوب توسط مجلس ایران، دولت انگلستان تلاش‌های بسیاری برای کارشکنی و توطئه در امور داخلی ایران کرد که توفیق چندانی نیافت. پس از آنکه دکتر فاطمی، وزیر خارجه وقت ایران در شهریور ۱۳۳۱ سفارت انگلیس را تعطیل کرد، سرویس امنیتی انگلیس (اینتلیجنس سرویس) «عملیات چکمه» یعنی کودتای نظامی را در رأس برنامه خود قرار داد. چرچیل نخست وزیر وقت انگلستان به خوبی می‌دانست که بدون کمک آمریکا اجرای این طرح ناممکن است. به همین علت تا پایان دوره ریاست جمهوری ترومن که مخالف هرگونه عملیات مخفیانه و کودتا علیه مصدق بود منتظر ماند و سپس توانست با جمهوری خواهان بر سر این موضوع به تفاهم برسد. آیزنهاور رئیس جمهور منتخب آمریکا و جانشین ترومن دارای دیدگاه ضد کمونیستی شدیدی بود و با کارتل‌های نفتی رابطه صمیمانه‌ای داشت.

در آغاز سال ۱۳۳۱ وضع دکتر مصدق به لحاظ داخلی و خارجی به استحکام سابق نبود. ترکیب مجلس هفدهم به شدت به زیان او بود، بخش بزرگی از متحدین سابق در جبهه ملی او را ترک گفته بودند، از میان قشرهای اجتماعی که پایگاه دکتر مصدق بودند- از جمله بازار و کسبه- صداهای مخالف شنیده می‌شد. کوشش‌های نفاق‌افکنانه توطئه‌گران نیز که می‌کوشیدند آیت‌الله کاشانی را از دکتر مصدق جدا کنند به تدریج به ثمر می‌نشست و این دو رهبر هر روز بیش از قبل از یکدیگر فاصله می‌گرفتند. از سوی دیگر محافل آمریکایی با صراحتی روزافزون عدم رضایت خود را از روش دکتر مصدق اعلام می‌داشتند. در پاییز ۱۳۳۱ نمایندگان بریتانیا با همتایان آمریکایی خود در واشنگتن ملاقات و بر سر توطئه جدیدی برای براندازی دولت مصدق با عنوان «آژاکس» به تفاهم رسیدند.

در زمستان ۱۳۳۱ ائتلاف آمریکا و انگلیس از یک سو و دربار و برخی یاران سابق مصدق از سوی دیگر زمینه را برای اجماع داخلی و خارجی جهت ساقط کردن دولت فراهم کرد که در حادثه ۹ اسفند تبلور یافت، ولی به خاطر دوری مصدق از مهلکه عقیم ماند. قتل افشار طوس، رئیس شهربانی در اردیبهشت ۱۳۳۲ نشان داد که دیگر پرده‌ها کنار رفته و حریفان شمشیر را از رو بسته‌اند. بعد از این اتفاق دکتر بقایی، نماینده مجلس متهم به دخالت در قتل شد ولی دادگستری به خاطر مصونیت سیاسی وی کاری از پیش نبرد. جنجال در مجلس روز به روز شدت می‌گرفت تا این‌که مصدق به توطئه برکناری خود از طریق مجلس پی‌برد و در اقدامی زیرکانه با انجام یک رفراندوم در مرداد ۱۳۳۲ مجلس را به تعطیلی کشاند.

بعد از تعطیلی مجلس، مرحله بعد نقشه براندازی به اجرا در آمد و طبق آن شاه در ۲۱ مرداد فرمان عزل مصدق و نصب زاهدی به عنوان نخست وزیر را صادر کرد. در نیمه‌شب ۲۴ مرداد سرهنگ نصیری فرمانده گارد شاهنشاهی با فرمان مزبور همراه چند تانک و زره‌پوش به سوی خانه نخست وزیر راه افتاد. همزمان سربازان گارد سلطنتی، فاطمی (وزیر خارجه)، حق شناس (وزیر راه) و زیرکزاده (نماینده مجلس) را توقیف کردند. سرهنگ ممتاز، فرمانده گارد محافظ خانه نخست وزیر، نصیری و همراهانش را بازداشت کرد و به این ترتیب دولت موفق شد نقشه A را خنثی کند. پخش این خبر در روز ۱۵ مرداد باعث هیجان در جامعه شد. شاه که در رامسر به سر می‌برد به سوی بغداد فرار کرد. روزولت با کمک سفارت آمریکا، زاهدی را در جای امنی مخفی کرد تا به اصطلاح در موقع مناسب برگ برنده‌اش را رو کند. او مزدوران خود را به خیابان آورد تا به نام مصدق هرج و مرج بیافرینند. عوامل سازمان سیا وظیفه داشتند علاوه بر ایجاد بی‌نظمی، با وارونه جلوه دادن موضوع در بین مردم این‌گونه تبلیغ کنند که مصدق بانی و شاه قربانی کودتاست.

اعضای دولت وقت خود را صرف نحوه فرار شاه، تشکیل شورای سلطنتی و سخنرانی مهیج برای مردم کردند. آشوب‌های خیابانی هر لحظه شدت بیشتری به خود می‌گرفت و طرفداران حزب توده و جبهه ملی هم آتش آن را تندتر می‌کردند. در حالی که طرفداران توده، تندروتر از همیشه شعار"برقراری جمهوری دمکراتیک" را سر می‌دادند، عوامل سیا هم به نفع مصدق شعار داده و ضمن اشغال ادارات دولتی به مردم بی‌گناه نیز حمله می‌کردند. مردم برای ابراز انزجار خود از دربار، مجسمه‌های شاه را پایین کشیدند و به نظر می‌رسد جاسوسان سیا در این حرکت پیشگام بوده تلاش می‌کردند تا به مردم بفهمانند که کشور درحال فروپاشی است و باید یک رهبر قدرتمند به بحران پایان دهد. در روز ۲۷ مرداد مصدق که احساس خطر می‌کرد به نظامیان دستور داد تا مانع هرگونه تجمع و تظاهرات شوند و از مردم خواست تا به خانه‌های خود برگردند.

این‌گونه شد که شور و هیجان چند روزه در خیابان‌های تهران جای خود را به سکوت مرگباری داد که به زیان دولت تمام شد. در صبح روز ۲۸ مرداد عوامل سیا جماعت بزرگی از مردم فقیر، ورزشکاران زورخانه‌ای و زارعین املاک سلطنتی را به خیابان‌ها کشانده و بدون این‌که کسی مزاحمشان شود، خیابان‌های تهران را فتح و دفاتر نشریات و احزاب وابسته به جبهه ملی را اشغال کردند. در حالی که دولت هیچ اطلاعی از وضع موجود نداشت، نظامیان هم به تظاهرکنندگان پیوستند و با سر دادن شعار «مرده باد مصدق» و «زنده‌باد شاه» به طرف خانه نخست وزیر و رادیو حرکت کردند. کابینه مصدق هنگامی از عمق بحران مطلع شد که دیگر امور از دستش خارج شده بود و اعضای کابینه چنان غافلگیر شدند که تنها به فکر نجات جان خود افتادند. ایستگاه رادیو بعد از ظهر تصرف شد و دیگر هیچ امیدی برای مصدق باقی نماند.

به‌رغم مقاومت سرهنگ ممتاز و افرادش در برابر تظاهرکنندگان، خانه شماره ۱۰۹ خیابان کاخ منزل نخست‌وزیر به اشغال مهاجمان درآمد و به آتش کشیده شد. مصدق و چند نفر از اعضای کابینه به خانه مجاور پناهنده شدند و این گونه دولت ملی با یک شورش خیابانی ساقط شد و روز ۲۸ مرداد از سوی دربار به عنوان قیام ملی نامگذاری شد.

مصدق در روز ۲۹ مرداد خود را به زاهدی تسلیم کرد و بازداشت شد. فرمانداری نظامی به ریاست سرتیپ تیمور بختیار به تعقیب و دستگیری و شکنجه مخالفان پرداخت. مذاکرات نفت با شرکت نفت ایران و انگلیس و چند شرکت آمریکایی و اروپایی شروع شد که در آخر به قرارداد کنسرسیوم منجر شد. کمک‌های مالی آمریکا به دولت ایران رسید و در تقویت حکومت تازه مؤثر افتاد.

شاه بر خلاف قانون که محاکمه نخست‌وزیر را تنها توسط دیوان عالی کشور مجاز می‌شمرد، محمد مصدق را در دادگاه نظامی محاکمه و به سه سال حبس انفرادی محکوم کرد. در جریان برگزاری دادگاه تظاهرات مردمی در شهرهای مختلف کشور در دفاع از وی سرکوب شد. وی پس از پایان زندان به زادگاه خود روستای احمد آباد کرج تبعید شد.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، حکومت پهلوی این روز را با عنوان «قیام ملی» یا «رستاخیز ملی» نامگذاری نموده و هدف از این امر مشروعیت بخشیدن به کودتا و جلوه دادن آن به عنوان یک حرکت خودجوش مردمی برای بازگشت شاه به قدرت بود. کودتای ۲۸ مرداد پیامدهای مهمی برای ایران داشت، از جمله سرکوب شدید مخالفان، تضعیف دموکراسی و نفوذ بیشتر آمریکا و بریتانیا در ایران.

تصاویر و اسنادی مرتبط با واقعه کودتای ۲۸ مرداد، در آرشیو مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود عبارتند از:

اجتماع مردم در میدان توپخانه تهران در حمایت از ملی شدن صنعت نفت در دوران حکومت مصدق؛ پایین کشیدن مجسمه رضا پهلوی توسط طرفداران محمد مصدق (نخست وزیر) در میدان توپخانه بعد از کودتای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲؛ کارت تبریک عید نوروز مزین به تصاویر آیت الله ابوالقاسم کاشانی، محمد مصدق و سایر رهبران نهضت ملی شدن صنعت نفت؛ فضل الله و اردشیر زاهدی در ایام کودتای ۲۸ مرداد؛ سخنرانی محمد مصدق در یکی از جلسات علنی مجلس شورای ملی؛ تصویری از محمد مصدق (نخست وزیر) به اتفاق اعضای کابینه خود: علی اصغر نقدی، محمدعلی وارسته، باقر کاظمی، محمد مصدق، حسن ادهم، علی هیئت، حسنعلی فرمند، جواد بوشهری، فضل الله زاهدی، کریم سنجابی؛ منزل ویران شده دکتر محمد مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲؛ چند سرباز در حال گذاشتن نردبان بر روی دیوار منزل محمد مصدق برای فراری دادن وی از مهلکه در غروب کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲؛ محمدرضا پهلوی در میان عده‌ای از امرا و افسران شرکت کننده در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در مقابل عمارت کاخ سعدآباد؛ پوستری به مناسبت بزرگداشت دوازدهمین سالگرد درگذشت دکتر محمد مصدق / مؤسسه انتشارات امیرکبیر (۱۳۵۷)؛ نمونه‌ای از عرایض مردمی: نامه‌های ابراهیم رسولی از قوچان راجع به غارت دکان بزازی وی در جریان حوادث ۲۸ مرداد؛ طرح پیشنهادی جمعی از نمایندگان در مورد نامیدن روز نهم اسفند ۱۳۳۱ به روز ملت؛ تصویب نامگذاری روز ۲۸ مرداد به روز قیام ملی توسط مجلس سنا؛ شرح مراسم رژه در سالروز قیام ملی ۲۸ مرداد و ششم بهمن سالروز انقلاب شاه و ملت.