یکی از چالش‌های پنهان اما حیاتی، پدیده مهاجرت نخبگان است. این مهاجرت نخبگان و متخصصان نه تنها نیروی انسانی ماهر را از کشور خارج می‌کند، بلکه مستقیما بر نوآوری شرکت‌های بورسی و غیر بورسی، سرمایه‌گذاری در پژوهش و توسعه و در نهایت ارزش سهام این شرکت‌ها تاثیر می‌گذارد. در این یادداشت با تکیه بر داده‌های رسمی و گزارش‌های بین‌المللی، به بررسی این موضوع می‌پردازم. بر اساس گزارش‌های اخیر، هزینه سالانه مهاجرت هر نخبه می‌تواند ۱.۲میلیون دلار هزینه‌برای کشور داشته باشد که طبق برخی از برآوردها برای ایران بیش از ۵۰ الی ۱۵۰میلیارد دلار سالانه تخمین زده شده است، که این رقم معادل بیش از ۱۰درصد تولید ناخالص داخلی کشور است. با توجه به تشدید این روند در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، زمان آن رسیده که سرمایه‌گذاران و سیاستگذاران به این ریسک توجه جدی کنند.
مهاجرت نخبگان در ایران پدیده‌ای نوظهور نیست اما در دهه اخیر شتاب گرفته است. طبق گزارش موسسه Migration Policy Institute، بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱، تعداد مهاجران متخصص از ۴۸هزار نفر به ۱۱۵هزار نفر افزایش یافته است. این آمار نشان‌دهنده رشد بیش از ۱۴۰درصدی در تنها یک سال است. در سال ۲۰۱۹، ایران دومین کشور جهان با خروج حدود ۱۸۰ هزار نفر حرفه‌ای تحصیل‌کرده از نظر نرخ مهاجرت متخصصان بوده است. گزارش Gulf International Forum در سال ۲۰۲۳ تاکید می‌کند که این مهاجرت‌ها عمدتا به سمت کشورهای غربی و کانادا هدایت می‌شود، جایی که متخصصان ایرانی در زمینه‌های فناوری، مهندسی و علوم پایه جذب می‌شوند. شاخص مهاجرت نخبگان The Global Economy برای ایران در سال ۲۰۲۴ برابر با ۴.۶ از ۱۰است که نسبت به ۴.۹ در سال ۲۰۲۳ کاهش جزئی نشان می‌دهد، اما همچنان در سطح بالایی قرار دارد. بر اساس گزارش‌های داخلی بیش از ۷۰هزار نخبه علمی در سال ۲۰۲۳ مهاجرت کرده‌اند و ۳۰درصد جمعیت کشور به مهاجرت فکر می‌کنند.
از طرفی هم ۶۲درصد مهاجران هیچ قصدی برای بازگشت ندارند. این آمار از گزارش Iran Focus در سال ۲۰۲۵استخراج شده و نشان‌دهنده یک بحران ملی است. عوامل اصلی این روند شامل تحریم‌های اقتصادی، تورم بالا، نااطمینانی‌های سیاسی و اقتصادی، عدم بها دادن به این نخبگان و بسیاری از عوامل مهم و کلیدی است که متخصصان را به جست‌وجوی فرصت‌های بهتر خارج از مرز‌های کشور وادار می‌کند. بحث نبود نیروی متخصص و خروج نخبگان یکی از موضوعاتی است که مستقیما با شرکت‌های بورسی مرتبط است، مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان را شناسایی کرده و نشان می‌دهد که کمبود فرصت‌های شغلی و حقوق پایین، مهم‌ترین مولفه‌ها هستند. این مهاجرت نه تنها نیروی کار را کاهش می‌دهد، بلکه دانش انباشته را نیز از دسترس شرکت‌ها خارج می‌کند، که این امر بر نوآوری تاثیر مستقیم دارد.
نوآوری و بهینه‌سازی قلب تپنده شرکت‌های بورسی و غیر بورسی، به‌ویژه در صنایع دانش‌بنیان مانند فناوری اطلاعات، دارویی و پتروشیمی است. اما مهاجرت نخبگان این فرآیند را مختل کرده است. طبق داده‌های World Bank هزینه پژوهش و توسعه در ایران به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۱ تنها ۰.۷۳ درصد بوده است، که بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی (۲.۵ درصد) و حتی کشورهای همسایه مانند ترکیه (۱.۱درصد) است.
این رقم در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ تقریبا ثابت مانده، درحالی‌که مهاجرت متخصصان باعث کاهش بیشتر سرمایه‌گذاری در این حوزه شده است.گزارش Middle East Institute در سال ۲۰۲۲هشدار می‌دهد که صنعت فناوری اطلاعات ایران با چالش اساسی نیروی انسانی روبه‌رو است جایی که خروج متخصصان منجر به کاهش نوآوری و وابستگی بیشتر به واردات فناوری شده است. برای مثال، در شرکت‌های بورسی، هزینه‌های پژوهش و توسعه در صنایع تولیدی Two-digit ISIC ایران براساس مطالعه‌ای در ResearchGate بازدهی مثبتی داشته، اما با کاهش نیروی ماهر این بازدهی افت کرده است. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که هر ۱ درصد افزایش در هزینه پژوهش و توسعه، سودآوری را تا ۰.۵درصد افزایش می‌دهد، اما مهاجرت نخبگان این چرخه را از بین برده است.
در مقایسه جهانی، کشورهایی مانند هند که با مهاجرت نخبگان مشابهی مواجه بودند با سیاست‌های بازگشت استعدادها (مانند برنامه‌های ویزای ویژه) توانسته‌اند بخشی از خسارت را جبران کنند. اما در ایران گزارش BTI Transformation Index در سال ۲۰۲۴ اشاره می‌کند که مهاجرت نخبگان همراه با فساد و خروج سرمایه، اقتصاد را فلج کرده است. هزینه انباشته مهاجرت نخبگان در سال ۲۰۱۳ بیش از ۳۸میلیارد دلار بوده، و این رقم تا ۲۰۲۴ احتمالا دو برابر شده است.
گروه پتروشیمی خلیج فارس (فارس)، یکی از بزرگ‌ترین نمادهای بورس تهران، وابسته به متخصصان مهندسی است. گزارش‌های مالی نشان می‌دهد که سود عملیاتی این شرکت افزایش یافته است، اما چقدر توانسته در بهینه‌سازی تولید، نوآوری رشد کند؟ چقدر توانسته کیفیت محصولات خود را ارتقا دهد؟ بر اساس داده‌های غیررسمی، بیش از ۲۰ درصد نیروی فنی این شرکت در پنج سال اخیر مهاجرت کرده‌اند، که منجر به تاخیر در پروژه‌های پژوهش و توسعه شده است. شرکت همراه اول (همراه)، در بخش مخابرات، مثال دیگری است. این شرکت با سهم بالای بازار نیاز به نوآوری در فناوری‌های نسل پنجم و هوش مصنوعی دارد، اما مهاجرت نخبگان در فناوری اطلاعات، منجر به کاهش ۳۰درصدی نیروی متخصص شده است. گزارش Middle East Institute تاکید می‌کند که خروج متخصصان فناوری اطلاعات اقتصاد را مختل کرده و شرکت‌ها را به سمت رکود سوق می‌دهد. در صنعت دارویی، شرکت‌هایی مانند داروپخش با چالش‌های مشابهی روبه‌رو هستند. گزارش ResearchGate در سال ۲۰۲۵ اشاره می‌کند که ایران پایه قوی در داروسازی دارد، اما نیاز به پژوهش و توسعه پیشرفته دارد، که مهاجرت نخبگان آن را تضعیف کرده است.
مهاجرت نخبگان بر ارزش سهام از طریق کاهش نوآوری و افزایش ریسک عملیاتی تاثیر می‌گذارد. گزارش World Bank در Iran Economic Monitor تاکید می‌کند که خروج نیروی ماهر بازار کار را مختل کرده است. در بلندمدت این پدیده نسبت قیمت به درآمد کلی بازار را کاهش می‌دهد، زیرا سرمایه‌گذاران خارجی از ریسک کمبود استعداد هراس دارند.
مهاجرت نخبگان نه‌تنها یک چالش اجتماعی، بلکه یک ریسک سیستماتیک برای بازار سرمایه ایران است. آمار نشان‌دهنده خروج بیش از ۱۰۰هزار متخصص و هزینه‌های‌میلیارد دلاری سالانه برای کشور در آینده نه چندان دور موجب آسیب جدی اقتصاد کشور و صنایع خواهد شد. شرکت‌های بورسی در صنایع نوآورانه بیشترین آسیب را می‌بینند. در نهایت در صورتی این روند خروج سرمایه انسانی معکوس می‌شود که تغییرات اساسی و عمیقی در سیاستگذاری‌ها رخ دهد و بستری ایجاد شود تا نخبگان بتوانند بدون چالش در کشور فعالیت کنند و به آنها فرصت انجام امور داده شود.
* تحلیلگر ارشد بازارهای مالی
