برای بررسی و دقیق یک رویداد اجتماعی از آنجایی که به دلیل ذات متغیر حالات انسان و به تبع آن تغییرات اجتماعی، نمی توان به طور دقیق و علمی آینده را بر مبنای شرایط حال پیش بینی کرد، اما با بررسی تطبیقی گذشته یک جامعه می توان تا حدودی به رفتارشناسی جامعه پی برد.

از این جهت دوران صفویه و پهلوی می توانند به عنوان دو شاخص ارزیابی مورد بحث و بررسی قرار گیرند. 

صفویه از آن جهت که خود را حکومتی مذهبی و ایدئولوژی محور می دانست و دوران پهلوی نیز به دلیل نزدیک زمانی، تشابهات بسیاری را در ابعاد جامعه شناسی با جامعه امروز ایران دارد.

مهم ترین عامل سقوط صفویه و پهلوی

مهم ترین عامل سقوط صفویه و پهلوی، از زاویه نظریه شکاف های اجتماعی لیپست و روکان عدم توجه به گسل های اجتماعی بود.  این نظریه معتقد است وقتی شکاف‌های اجتماعی (قومیتی، مذهبی، طبقاتی، نسلی، شهری/روستایی و …) در یک جامعه هم‌پوشانی پیدا کنند و نتوانند در قالب نهادهای سیاسی حل شوند، بحران مشروعیت و نهایتاً فروپاشی رژیم اتفاق می‌افتد. 

در هر دو حکومت پیشین با وجود اقتدار و مقبولیت اولیه اما به تدریج تعمیم یا تلاش برای غلبه هویت فردی یا سیستمی توسط حاکمیت به هویت ریشه دار، منسجم و پیشران اجتماعی موجب شد نه تنها هویت ملی در معرض آسیب قرار گیرد بلکه بحران هویت پیش آمده مسیر را برای هجمه هویت های نامانوس به جامعه فراهم کند.

در دوره صفویه شکاف های اجتماعی مانند شریعت-طریقت، شیعه- غیر شیعه، قومیتی مانند ترک با غیر ترک و... و در دوره پهلوی شکاف هایی مانند سنتی- مدرن، گسل مرکز-پیرامون و شکاف نسلی به صورت اختصاصی، و به طور مشترک در هر دو دوره تاریخی شکاف های اجتماعی طبقاتی ناشی از تفاوت های معنادار اقتصادی فقیر و غنی و شکاف ایدئولوژیک دیندار و سکولار باعث شد تا نارضایتی اجتماعی ایجاد و به تدریج در مواجهه با سرکوب جریان غالب ایدئولوژیک،  انباشته شده و به طور غیرقابل پیش بینی جزیره ثبات حکومتی در میان امواج اقیانوس تلاطمات اجتماعی غرق و محو شوند.

بررسی گسل های اجتماعی فوق نشان می دهد که تشابهاتی از شکاف های مورد اشاره در جامعه امروز ایران نیز دیده می شود که تبلور بیرونی آن را می توان در برخی ناآرامی های اجتماعی و یا عدم اعتنا به فعالیت های همبسته مانند انتخابات مشاهده کرد.

پاسخ به فراخوان رهبر انقلاب

در پاسخ به فراخوان رهبر انقلاب پیشنهاد می شود اندیشمندان و صاحب نظران دلسوز بدون تعصبات و توهمات ذهنی و جریانی و به طور علمی شکاف های مورد بحث زیر را مورد تحلیل کارشناسانه قرار داده و راهکار رفع این گسل های اجتماعی را شجاعانه و با جسارت علمی بیان دارند.

۱- شکاف ایدئولوژیکی؛ در قالب برداشت های متفاوت از دین و ارجحیت آیین ها بر باورها در نگاه رسمی و اجتماعی
۲- شکاف اقتصادی؛ در حالی که طبقه‌ای کوچک از طریق رانت های حکومتی ثروتمند شدند، اکثریت مردم (جامعه متوسط و فرودست) احساس بی‌عدالتی می کنند.
۳- شکاف مرکز- پیرامون؛ در حالیکه همچنان توسعه سیاسی و اقتصادی به‌طور متمرکز در تهران و چند شهر بزرگ جریان دارد، مناطق محروم (سیستان، کردستان، خوزستان و حتی حاشیه تهران) احساس تبعیض و محرومیت دارند.
۴- شکاف نسلی؛ نوجوانان و جوانان امروز ایران خوانش اجتماعی پیشینیان، از جهات مختلف اعم از سیاسی، اعتقادی، اقتصادی و... را بر نمی تابند و در فقدان هویت ملی در یک سرگردانی عدم پذیرش هویت اِعمالی و هویت بیگانه و نبود هویت مدرن و امروزی ایرانی به سر می برند

تردیدی نیست تداوم و تعمین شکاف های اجتماعی فوق می تواند سرنوشت محتومی را بر اساس سنت الهی که ان الله لایغیرو ما به قوم حتی یغیروا ما بانفسهم در جامعه رقم بزند و از همین جهت مورد دغدغه واقع بینانه فکری رهبری نظام واقع شده است.