همشهری آنلاین – گروه سیاسی: اگرچه این اقدام تروئیکای اروپایی با واکنش قاطع تهران و محکومیت چین و روسیه مواجه شده، اما آنچه در روزهای اخیر توجه محافل کارشناسی و رسانه‌ای را به خود جلب کرده، اثرات بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، آن‌هم در شرایط تحریم‌های ثانویه آمریکایی است.
درحالی که طرف غربی همچنان بر بهره‌گیری از کهنه‌ابزار تحریم‌ها علیه ایران اصرار دارد، بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران براین اعتقادند که اثرات تحریمی بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، عملا فراتر از تحریم‌های ثانویه که در شرایط کنونی علیه تهران اعمال می‌شود، نخواهد بود. با این وجود اقدام خصمانه تازه طرف‌های اروپایی علیه ایران زمینه‌ساز ایجاد سئوال‌های مختلفی در افکارعمومی پیرامون چشم‌انداز تحولات پیش رو در این حوزه شده‌است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱
مکانیسم ماشه چیست و چه کاری انجام می‌دهد؟
- مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک سازوکاری حقوقی در چارچوب توافق هسته‌ای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که در سال ۲۰۱۵ تصویب شد.
- براساس این مکانیسم، کشورهای عضو برجام (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) اجازه دارند درصورت نقض تعهدهای هسته‌ای ایران، تحریم‌های بین‌المللی پیشین شورای امنیت را به‌صورت خودکار و سریع بازگردانند.
- این اقدام بدون نیاز به رأی‌گیری جدید یا اجماع انجام می‌شود.
- اصطلاح «ماشه» به سرعت و خودکار بودن این فرآیند اشاره دارد.
- شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد با تصویب قطعنامه‌ای، ادامه تعلیق تحریم‌ها را تأیید کند، اما اگر قطعنامه‌ای تصویب نشود یا یکی از اعضای دائم (دارای حق وتو) آن را وتو کند، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
- این مکانیسم تا ۲۶مهرماه ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) معتبر است و پس از آن منقضی می‌شود.
۲
اقدام‌های حقوقی ایران چه بوده‌است؟
ایران تاکنون برای مقابله حقوقی باهدف فعال نشدن مکانیسم ماشه اقدام‌های چندوجهی در دستورکار داشته که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- ایران بارها با ارائه گزارش‌ها و نامه‌های حقوقی به شورای‌امنیت و دبیرکل سازمان ملل، بر پایبندی خود به تعهدهای ذیل برجام تأکید کرده‌است.
- تهران در چارچوب همکاری مداوم و مستمر با آژانس و ارائه گزارش‌های لازم به این نهاد، تلاش کرده‌است ادعاهای نقض تعهدها را خنثی کند.
- دیپلماسی فعال با اعضای باقی‌مانده برجام، به‌ویژه چین و روسیه و تبیین دیدگاه‌های ایران
- ایران همواره این استدلال حقوقی را مطرح کرده‌است که کشورهای اروپایی به‌دلیل عدم اجرای تعهدهای برجامی‌شان، مشروعیت حقوقی لازم برای فعال کردن مکانیسم ماشه را از دست داده‌اند.
۳
روسیه و چین چه نقشی در مقابله با بازگشت تحریم‌ها دارند؟
- ماهیت سازوکار حل اختلافات در چارچوب برجام، سبب شده توانایی چین و روسیه برای بی‌اثر کردن کامل بازگشت تحریم‌ها محدود شود.
- مسکو و پکن می‌توانند در تصویب قطعنامه‌ای برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» نقش‌آفرینی کنند.
- چین و روسیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای را برای تمددید برجام و همه سازوکارها و بندهای قطعنامه ۲۲۳۱ ارائه کرده‌اند.
- حق وتوی چین و روسیه در شورای امنیت می‌تواند در مقابل اهرم‌سازی‌های طرف غربی در آینده موثر بادو
- همچنین چین و روسیه می‌توانند از طریق اقدام‌های سیاسی و دیپلماتیک تأثیر بازگشت تحریم‌ها را کاهش دهند.
- این دو کشور می‌توانند با محکوم کردن فعال‌سازی اسنپ‌بک در مجامع بین‌المللی، مانند سازمان ملل، مشروعیت سیاسی آن را تضعیف کنند.
۴
بازگشت ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد یعنی چه؟
- در صورت بازگشت قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران، پرونده ایران به ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد بازمی‌گردد.
- ایران به‌طور خاص تحت «ماده ۴۱» فصل هفتم قرار می‌گیرد، نه کل فصل هفتم به‌صورت کلی.
- کشاندن پرونده ایران به ذیل (ماده ۴۲) فصل هفتم (با تجویز اقدام‌های نظامی) نیاز به تصویب شورای امنیت دارد.
- ماده ۴۱ فصل هفتم اقدام‌های اقتصادی و تحریمی را تجویز می‌کند، اما ماده ۴۲ این فصل، اقدام‌های نظامی را مورد توجه قرار می‌دهد.
۵
فروش نفت ایران صفر می‌شود؟
- حتی در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل نیز فروش نفت ایران به صفر نخواهد رسید.
- نمودار تولید و صادرات نفت ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال۱۳۸۹ که قطعنامه ۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان‌ملل) تصویب شده تا ابتدای سال ۱۳۹۱ (زمان اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا) تولید و فروش نفت ایران ثابت و بالای ۲میلیون بشکه در روز بوده‌است.
- تحریم‌های سنگین نفتی از سال ۱۳۹۷ و پس از خروج آمریکا از برجام اعمال شده‌است.
- در شرایط کنونی و با وجود تحریم‌های نفتی سنگین آمریکا، به عنوان مهم‌ترین تحریم‌های این حوزه، خنثی‌سازی این تحریم‌ها انجام و فروش نفت ایران ادامه دارد.
۶
بازگشت تحریم‌ها، احتمال جنگ را افزایش می‌دهد؟
- با فعال شدن مکانیسم ماشه، شدیدترین قطعنامه علیه ایران همان قطعنامه ۱۹۲۹ است. همه اقدام‌های این قطعنامه صرفا و فقط ذیل «ماده ۴۱» منشور ملل متحد اتفاق می‌افتد که شامل فشار اقتصادی است.
- هرگونه اقدام نظامی علیه ایران تنها با کشاندن پرونده ایران به ذیل «ماده ۴۲» فصل هفتم منشور ملل متحد مشروعیت می‌یابد.
- بردن پرونده ایران ذیل «ماده ۴۲» فصل هفتم منشور ملل متحد، نیازمند تصویب شورای امنیت است.
- حمایت روسیه و چین از رویکرد ایران در قبل فعال سازی مکانیسم ماشه، احتمال استفاده از «حق وتو» در این زمینه را افزایش می‌دهد.
۷
وضعیت محموله‌های ایرانی چه می‌شود؟
- اگرچه بازگشت تحریم‌های سازمان‌ملل شامل بازرسی محموله‌های ایرانی در بنادر و آب‌های بین‌المللی می‌شود، اما این به معنای بازرسی و مصادره همه محموله‌های ایرانی نیست.
- براساس قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت (مانند قطعنامه‌های ۱۹۲۹ و ۱۸۰۳)، محموله‌های مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای، موشکی، یا تسلیحاتی ایران تحت نظارت قرار می‌گیرند.
- بازرسی‌ها به محموله‌های تجاری عادی، مانند کالاهای مصرفی یا موادغذایی، که ارتباطی با فعالیت‌های ممنوعه ندارند، تعمیم نمی‌یابد.
- براساس آمارها، از ابتدای سال ۱۳۸۹، که قطعنامه ۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال ۱۳۹۱ (اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا)، صادرات صنعتی ایران کاملا افزایشی بوده‌است.
- ایران می‌تواند با استفاده از مسیرهای تجاری مختلف یا همکاری با کشورهای دوست، اثرات این تحریم‌ها را به سطح قابل‌توجهی کاهش دهد.
۸
سرمایه‌گذاری خارجی به صفر می‌رسد؟
- بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد با فعال شدن مکانیسم ماشه، سرمایه‌گذاری خارجی در ایران به صفر نخواهد رسید.
- نمودار سرمایه‌گذاری خارجی در ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال۱۳۸۹ که قطعنامه ۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال ۱۳۹۱ (زمان اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا) سرمایه‌گذاری خارجی در ایران کاملا افزایشی بوده‌است.
- از سال ۱۳۹۱ به بعد، تحریم‌های یکجانبه آمریکا بر سرمایه‌گذاری خارجی در ایران اثر گذاشته؛ تحریم‌هایی که از سال ۱۳۹۷ با خروج آمریکا از برجام مجددا اعمال شده‌است.
- کارشناسان معتقدند ایران در سال‌های اخیر گام‌های موثری برای خنثی‌سازی این تحریم‌ها برداشته‌است.
۹
تکلیف پرداخت‌های ارزی چه می‌شود؟
- نمودار واردات ایران از چند کشور اروپایی و آسیایی نشان می‌دهد از ابتدای سال ۱۳۸۹، که قطعنامه ۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال ۱۳۹۱ (موعد اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا) واردات یا تقریبا ثابت بوده یا افزایشی شده‌است.
- از سال ۱۳۹۱ و با اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا، این موضوع در مواردی بر واردات ایران اثر منفی گذاشته در مواردی هم بی‌اثر بوده‌است.
- تحریم‌هایی که از سال ۱۳۹۷ با خروج آمریکا از برجام مجددا اعمال شده‌است، در سال‌های اخیر تا حد قابل توجهی خنثی شده‌است.
۱۰
کدام تحریم‌ها بازمی‌گردد؟
قطعنامه‌هایی که با مکانیسم ماشه مجددا فعال می‌شوند:
- قطعنامه ۱۶۹۶ (۲۰۰۶): نخستین قطعنامه‌ای که از ایران خواست فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کند.
- قطعنامه ۱۷۳۷ (۲۰۰۶): تحریم‌های اولیه علیه افراد، نهادها و محدودیت‌های هسته‌ای.
- قطعنامه ۱۷۴۷ (۲۰۰۷): گسترش تحریم‌ها، محدودیت‌های بیشتر بر صادرات سلاح و دارایی‌ها.
- قطعنامه ۱۸۰۳ (۲۰۰۸): تحریم‌های بانکی و مسافرتی گسترده‌تر.
- قطعنامه ۱۸۳۵ (۲۰۰۸): تکرار و تأیید مواضع قبلی و هشدار شدیدتر.
- قطعنامه ۱۹۲۹ (۲۰۱۰): سخت‌گیرانه‌ترین قطعنامه؛ تحریم تسلیحاتی کامل، محدودیت بر بانک مرکزی، کشتیرانی و بازرسی محموله‌ها.
- قطعنامه ۲۲۲۴ (۲۰۱۵): تمدید مأموریت گروه کارشناسان نظارت بر تحریم‌ها.
گونه‌شناسی تحریم‌ها:
- تحریم‌های تسلیحاتی:
- ممنوعیت فروش، انتقال، صادرات و واردات هرگونه تسلیحات و تجهیزات نظامی به ایران.
- منع همکاری‌های نظامی و امنیتی با ایران.
- تحریم‌های هسته‌ای:
- محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای.
- محدودیت در واردات و صادرات کالاها و فناوری‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای.
- تحریم‌های مالی و بانکی:
- ممنوعیت همکاری با بانک‌ها و مؤسسات مالی که به حمایت از برنامه هسته‌ای یا فعالیت‌های موشکی ایران متهم باشند.
- محدودیت در تراکنش‌های مالی بین‌المللی و مسدودسازی دارایی‌های افراد و نهادهای مرتبط.
- تحریم‌های مربوط به موشک‌های بالستیک:
- ممنوعیت صادرات فناوری و تجهیزات مرتبط با برنامه موشکی ایران.
- محدودیت سفر:
- اعمال ممنوعیت سفر برای برخی مقام‌ها و شخصیت‌های ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای، موشکی و فعالیت‌های مغایر با قطعنامه‌های سازمان ملل.
