خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ مساجد همواره از گذشته مراکز تجمع و بناهایی مهم در میان مردم بوده‌اند و اغلب در بازارها یا معابر عمومی قرار داشتند. در هر دوره تاریخی پس از اسلام، این اماکن در بهترین شکل و با زیباترین نقش‌ها و سلیقه‌های معماری ساخته می‌شدند. نمونه‌های متعددی از مساجد جامع در ایران وجود دارد که گواه این ادعاست؛ یکی از آنها مسجد جامع ارومیه است که همچون مسجد اولجایتو با زیبایی و شکوهی منحصربه‌فرد ساخته شده است. این مسجد در مجاورت بازار ارومیه قرار دارد و از سه طرف به معابر عمومی متصل است.
پوریا پیری، راهنمای بنای تاریخی مسجد جامع ارومیه، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: قدمت مسجد جامع ارومیه به دوران خلافت عباسی، یعنی بیش از هزار سال پیش بازمی‌گردد. در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» تألیف محمد بن احمد شمس‌الدین مقدسی نیز به وجود این مسجد اشاره شده و نویسنده یادآور شده که خود به این مسجد آمده است.
وی افزود: گنبد این مسجد متعلق به دوره سلجوقی و هم‌دوره با بنای تاریخی «سه گنبد» در ارومیه است؛ یعنی حدود ۸۰۰ سال قدمت دارد. ارتفاع این گنبد از کف تا سقف ۱۸ متر است. این مسجد نه‌تنها از نظر گنبد، بلکه از نظر محراب نیز اثری منحصربه‌فرد به شمار می‌آید؛ چرا که در داخل آن محرابی متعلق به دوران ایلخانی قرار دارد که به‌عنوان نخستین محراب ایلخانی جهان شناخته می‌شود. این محراب توسط شرف‌شاه تبریزی، معمار نامدار آن دوره، طراحی شده و دارای ۸ متر ارتفاع و ۵/۵ متر عرض است.
پیری ادامه داد: در مقابل محراب ۷۷۰ ساله مسجد، حفاری‌های باستان‌شناسی صورت گرفت تا به این پرسش پاسخ داده شود که آیا این بنا پیش از تبدیل شدن به مسجد، آتشکده بوده است یا خیر. به همین منظور کاوش‌هایی انجام شد و هرچند آثاری از دوره ساسانی به دست آمد، اما هیچ نشانه‌ای از آتشکده در آن یافت نشد. در بخش بیرونی مسجد نیز مدرسه‌ای دینی قرار دارد که پیش از سال ۱۳۷۲ در محوطه آن حوضی بزرگ وجود داشت و قناتی از کنار آن عبور می‌کرد و به کوه‌های اطراف می‌رسید.
وی افزود: در شبستان مسجد ۴۰ ستون وجود دارد که ستون‌های سمت راست دچار انحراف هستند. پیش‌تر برای مرمت این ستون‌ها از سنگ و ساروج استفاده شد؛ اما در گذشته داخل ستون‌ها چوب به کار رفته بود و زیر سقف نیز با چوب پوشیده می‌شد تا تعادل سازه را حفظ کند. با برداشته شدن این چوب‌ها، در اثر زلزله، ستون‌ها کج شدند.
یکی از زیباترین بخش‌های مسجد جامع ارومیه، محراب آن است. این محراب بزرگ و گچ‌بری‌شده در ضلع جنوبی گنبدخانه و در محل محراب قدیمی به‌صورت برجسته و الحاقی ساخته شده است. محراب مسجد جامع ارومیه در کنار محراب اولجایتو از نفیس‌ترین محراب‌های ایران به شمار می‌آید و در زمره پرکارترین، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین محراب‌های گچ‌بری دوران ایلخانی قرار دارد. این اثر ارزشمند در سال ۶۷۶ هجری قمری به دست هنرمند برجسته، عبدالمؤمن بن شرف‌شاه تبریزی، خلق شده است. خطوط به‌کاررفته در کتیبه‌های محراب شامل خط کوفی و ثلث بوده و متن آنها از آیات قرآن کریم، احادیث پیامبر اسلام (ص) و نام سازنده محراب برگرفته شده است.
در حاشیه بیرونی محراب، آیه ۲۵۵ و بخشی از آیه ۲۵۶ سوره بقره به خط کوفی گچ‌بری شده است. همچنین در حاشیه داخلی، کتیبه‌ای به خط ثلث شامل آیات ۱ تا ۱۲ سوره مؤمنون دیده می‌شود. در جایگاه پیشنماز نیز کتیبه‌ای به خط کوفی وجود دارد که آیه ۱۸ سوره آل‌عمران را به صورت گچ‌بری دربرمی‌گیرد. این مسجد با مساحت یک‌هزار و ۵۰ مترمربع در سال ۱۳۱۴ به ثبت ملی رسیده است.
یکی از بخش‌های چشمگیر محراب، توری‌های گچی آن است که از سخت‌ترین و پیچیده‌ترین وجوه هنری در هنر گچ‌بری محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد هدف شرف‌شاه تبریزی از خلق این توری‌های ظریف، نشان دادن بقایای محراب قدیمی‌تر با استفاده از هنر دست بوده است.
از دیگر شواهد وجود محرابی قدیمی‌تر در این بنا، خط نسخ به‌کاررفته در کتیبه‌های دور گنبدخانه و حاشیه محراب است. افزون بر این، رسم‌الخط‌های مختلفی از دوره‌های تاریخی گوناگون همچون صفویه و قاجاریه در این مسجد به یادگار مانده است.
به گفته حیدری، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، بر طبق شواهد، در زمان برپایی محراب کوچک‌تر، دو پنجره به عنوان نور گیر که قرینه آنها در نقطه مقابل محراب قابل رویت است وجود داشته اما بعدها با بزرگ‌تر شدن محراب، پنجره‌ها حذف و بجای آن ۲ دریچه کوچک برای رفع رطوبت محیط و تبادل هوا تعبیه شده است.
بخش‌هایی از این مسجد در زمان ایلخانی و حمله مغول‌ها دستخوش تخریب و ویرانی قرار گرفت اما بعدها دوباره بازسازی شد؛ این مسجد در دوره زندیه نیز مرمت و بازسازی شده است و در دوره صفویه هم بخش‌هایی از آن برای یک بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت؛ آخرین بازسازی‌های این مسجد مربوط به سال‌های پس از انقلاب است.
این مسجد به همراه مسجد روستای حسنلوی نقده در فهرست کاندیداهای ثبت جهانی هستند و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی می‌بایست ایرادات آن رفع شود.
