به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ نوزدهم شهریور ماه، سالروز درگذشت مردیست که نه تنها یکی از ارکان مبارزه با رژیم پهلوی، بلکه به تعبیر امام امت (ره) برادری برای ایشان، پدری برای ملت و مجاهدی برای اسلام بود. آیت‌الله سید محمود طالقانی شخصیتی چند بعدی، اثرگذار و منحصر‌به‌فرد در تاریخ معاصر ایران است که تحلیل نقش او، کلیدی برای فهم بخش مهمی از گفتمان انقلابی است. نقش او در مبارزه با استبداد و استعمار، تا اندازه‌ای اثرگذار است که رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای ستاد بزرگداشت شان در سال ۹۵ فرمودند: نگذارید نام ایشان و خصوصیات ایشان فراموش شود.

برای شناخت ابعاد شخصیتی آیت الله طالقانی باید کتاب زندگی او را از روز‌های تحصیل در قم ورق زد. طلبه جوان سید محمود در دوره‌ای به تحصیل در قم مشغول بود که هم زمان با حکومت رضا خان و اوج گیری سیاست تجددطلبی آمرانه و خشونت طلبانه او بود. مواجهه با سیاست‌های استعماری پهلوی اول، ذهن او را با مسئله تعارض سنت و تجدد درگیر کرد. او برخلاف بسیاری از هم درسانش، به جای انزوا به مطالعه فعالانه آثار اندیشمندان انقلابی پرداخت. این امر موضع او را از مواجهه انفعالی به مواجهه تهاجمی-انتقادی با مدرنیته تغییر داد و نتیجه آن نیز در رفتار‌های اجتماعی او نظیر اعلامیه شدید اللحنش علیه کشف حجاب دیده می‌شد که منجر به زندانی شدن او در سال ۱۳۱۸ شد.

در دوران پهلوی دوم نیز مبارزه ادامه داشت. وی پس از شهریور ۱۳۲۰ با تأسیس «کانون اسلام»، به طور رسمی مبارزه خود را علیه رژیم طاغوت آغاز کرد. او در این برهه به تفسیر قرآن برای عموم مردم پرداخت. همچنین مجله دانش آموز را منتشر کرد و سلسله سخنرانی‌هایی را جهت راهنمایی مردم به سوی معارف اسلام و قرآن ترتیب داد. هرچند آن سال‌ها با کارشکنی‌های رژیم و لغو انتخابات در مازندران به بهانه اغتشاش از حضور در مجلس شورای ملی بازماند؛ اما همراهی با آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق، برای او یک تجربه عملی بود. او از یک سو نقش روحانیت در سیاست و از سوی دیگر خطر کودتا و نقش امپریالیسم را به روشنی تجربه کرد.

شاید شکست جریانات کودتای ۲۸ مرداد او را به این جمع بندی رساند که مبارزه سیاسی صرف بدون پشتوانه ایدئولوژیک عمیق و حضور مردمی ناممکن است. از این رو پس از کودتا، فعالیت‌های فرهنگی خود را که از چندسال قبل به ویژه پس از ورود به مسجد هدایت آغاز کرده بود، با قدرت بیشتری پی گرفت. او در این سال‌ها به بازخوانی معارف ناب اسلامی با تکیه بر قرآن و نهج البلاغه روی آورد.

مسجد هدایت تحت امامت او، به کانونی بدل شد که شبکه ارتباطی بین نیرو‌های مذهبی و غیرمذهبی ایجاد می‌کرد. سخنرانی‌های او ترکیبی از تفسیر قرآن، تحلیل تاریخی- سیاسی و انتقاد به رژیم پهلوی بود. می‌توان گفت این مسجد، عملاً نقش یک حزب سیاسی غیررسمی را ایفا می‌کرد.

تفسیر «پرتوی از قرآن» او هم مفاهیم قرآنی مانند امامت، امت، جهاد، شهادت و طاغوت را از حاشیه به متن مبارزه سیاسی کشاند. او با ارائه خوانشی انقلابی از دین، آن را به الگویی زنده برای قیام علیه ظلم و استکبار تبدیل کرد. این خوانش، سرمشق فکری برای بسیاری از گروه‌های مبارز شد.

آیت الله طالقانی با وجود اینکه در طول حیات مبارزاتی خود، مدت زیادی را در زندان‌های پهلوی گذراند، اما زندان برای او نه یک مکان انزوا که یک نهاد آموزشی و کانون شبکه‌سازی بود. او در زندان به تربیت نسل جدیدی از مبارزان پرداخت که از طیف‌های فکری مختلف بودند. اما تلاش‌های فکری و مبارزاتی او تنها محدود به مرز‌های ایران نبود، او در کنفرانس‌های اسلامی در کشور‌های مختلف مانند مصر و پاکستان حضور یافت و با انقلابیون کشور‌های دیگر در ارتباط بود.

 یکی از فصول برجسته مبارزات آیت الله طالقانی، تلاش برای آزادی فلسطین و تبیین جنایات رژیم صهیونی بود. او یکی از پیشگامان مبارزه با صهیونیست‌ها در ایران به شمار می‌رود. آیت الله طالقانی در این باب از هیچ کوششی فروگذار نمی‌کرد؛ دفاع از حق فلسطین در کنگره اسلامی قدس تا گرد آوری وجوهات شرعیه برای مردم مظلوم فلسطین تنها بخشی از این تلاش‌ها بود. او صهیونیسم را امتدادی از جریان استعمار می‌دانست و نه تنها پیش از انقلاب، پس از پیروزی انقلاب نیز در اولین نماز جمعه تهران، اهمیت مسئله فلسطین و لزوم مبارزه با صهیونیسم را برای مردم تبیین کرد. آیت الله طالقانی در خطبه دوم این نماز سرنوشت همه‌ی مسلمان و مستضعفین را به هم پیوند زد: «سرنوشت ما سرنوشت دنیای اسلام و سرنوشت مستضعفین اسلام است. سرنوشت کسانی که در برابر استعمار و صهیونیست قرار گرفته‌اند و عوامل استعمار. سرنوشت ما به هم پیوسته است و ما نمی‌توانیم از آنها جدا باشیم. آنها هم نمی‌توانند از ما جدا باشند از این رو همه‌ی ما باید به هم کمک کنیم». سپس موضوع مردم فلسطین را مطرح کردند و اظهار داشتند: «سرنوشت ما با مردم فلسطین جدا نیست، با دیگر مسلمان‌های مستضعف تحت فشار عوامل استبداد داخلی و استعمار قهار خارجی هیچ جدا نیست. الان در همه‌ی صفوف عالم اسلامی همین مسائلی که این‌جا مطرح می‌شود، آن‌جا هم مطرح می‌شود».

نقش او در انقلاب کلیدی بود. موقعیت منحصر‌به‌فرد آیت الله طالقانی به عنوان روحانی که مذهبی ها، ملی‌گراها، نیرو‌های چپ و روشنفکران به او اعتماد داشتند، او را به یکی اصلی‌ترین سازنده‌های ائتلاف بین نیرو‌های انقلاب تبدیل کرد. به تعبیر امام (ره) «او می‌توانست با رفتار و گفتارش به اعصاب نا آرام که موجب نگرانی‌ها و تفرق‌ها می‌شوند، آرامش بخشد» (صحیفه امام، ج ۱۳، ۱۸۴). این بعد از شخصیت ایشان اثرات اجتماعی ماندگاری داشت؛ به عنوان نمونه اعلامیه وی برای برپایی تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ که به همه‌پرسی علیه محمدرضا پهلوی مشهور شد، با استقبال گسترده مردم رو به رو شد.

آیت الله طالقانی در آستانه انقلاب اسلامی به عنوان رئیس شورای انقلاب و پس از پیروزی نیز علاوه بر شورای انقلاب، در مجلس خبرگان قانون اساسی و سنگر امامت جمعه تهران، به مجاهدت‌های خود ادامه داد. بهترین توصیف این مجاهدت ها، تعبیر حضرت امام (ره) است که در پیام تسلیت خود به مناسبت درگذشت ایشان فرمود: «آقای طالقانی یک عمر در جهاد روشنگری و ارشاد گذراند. او یک شخصیتی بود که از حبسی به حبس دیگر و از رنجی به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ‌گاه در جهاد بزرگ خود، سستی و سردی نداشت. … او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود. زبان گویای او، چون شمشیر مالک اشتر بود، برنده بود و کوبنده. مرگ او زودرس بود و عمر او با برکت. رحمت خداوند بر پدر بزرگوار او که در رأس پرهیزگاران بود و بر روان خودش که بازوی توانای اسلام» (صحیفه امام، ج ۹، ۴۸۶).

آیت‌الله طالقانی را باید به عنوان یکی از معماران اصلی گفتمان انقلاب اسلامی شناخت. شخصیت او ترکیبی بی‌نظیر از «عالم دینی»، «مبارز انقلابی»، «مصلح اجتماعی» و «سمبل وحدت» بود. وفات او در نوزدهم شهریور ۱۳۵۸، تنها چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضایعه‌ای بزرگ برای انقلاب نوپای ایران بود. عصاره تلاش‌های او را می‌توان با سه گانه مبارزه بی‌امان با استبداد و استعمار، تفسیر انقلابی و اجتماعی از دین و تلاش خستگی ناپذیر برای ایجاد اتحاد و انسجام توصیف کرد و در آخر اینکه شاید یکی از عالی‌ترین درس‌های شخصیت او برای امروز ما این باشد: «مرحوم آقای طالقانی مستقیم بود، مستقیم فکر می‌کرد؛ مستقیم عمل می‌کرد. انحراف به چپ و راست نداشت. نه غرب زده بود و نه شرق زده، اسلام زده بود، دنبال تعلیمات اسلام بود و برای یک ملت مفید بود.» (صحیفه امام، ج ۹، ۵۱۴).

نویسنده و پژوهشگر: عباس کریمیان