عصر ایران ؛ علی نجومی ــ اواسط دهه ۱۳۶۰ خورشیدی، خانه‌ی محمدرضا شجریان، استاد آواز ایران، نه‌تنها محفلی برای انس اهالی موسیقی بود، بلکه مکانی برای آموزش تشنگان آواز به شمار می‌رفت. در یکی از این روزها، پرویز مشکاتیان، نوازنده‌ی چیره‌دست سنتور، در این خانه به دنبال صدایی متفاوت از میان شاگردان استاد بود. در این میان، صدای ایرج بسطامی توجه او را جلب کرد و این دیدار، سرآغاز همکاری عمیق و ماندگاری بین این دو هنرمند شد.

 

نخستین نتیجه‌ی این همکاری، انتشار آلبوم «افشاری مرکب» در زمستان ۱۳۶۸ بود. در این آلبوم، تصنیف «ای مجلسیان» با شعری از سعدی، شاعر سخن‌سرای پارسی، که بر اساس ملودی کردی «نازیله» ساخته شده بود، دل از دوست‌داران موسیقی ایرانی ربود. تصنیف دوم این آلبوم، «موسم گل»، بازخوانی اثری از دوران شکوه موسیقی ارکسترال بود که با آهنگ‌سازی موسی معروفی، استاد بی‌بدیل تار، و شعری از وحید دستگردی، شاعر شیرین‌سخن نصف جهان، پیش‌تر توسط قمرالملوک وزیری، هزاردستان موسیقی ایران، اجرا شده بود. تصنیف سوم، «ای عاشقان»، ساخته‌ی کوروش متین با شعری از مولانا و نوازندگی جلیل شهناز، نگین تار ایران، در دستگاه شور بود که جلوه‌ای دیگر از هنر بسطامی را به نمایش گذاشت.

 

 

ایرج بسطامی، با نام اصلی حشمت‌الله، در اول آذر ۱۳۳۶ در خانواده‌ای هنرمند در شهر بم زاده شد. هر یک از اعضای خانواده‌اش، از جد پدری تا پدربزرگ و پدر، در آواز و نوازندگی سازهای گوناگون تجربه داشتند. او از پنج‌سالگی به آواز علاقه نشان داد و ردیف‌های آوازی مکتب تهران را به سبک عبدالله دوامی نزد عمویش، یدالله بسطامی، آموخت. در ۲۲ سالگی به شاگردی محمدرضا شجریان درآمد و پس از هفت سال، برای فراگیری مبانی موسیقی نزد پرویز مشکاتیان رفت. توانایی بی‌نظیر بسطامی در اجرای تحریرها و گستره‌ی صدایش، که از باریتون مردانه تا آلتوی زنانه را در بر می‌گرفت، به آواز لطیف و پراحساس او کیفیتی منحصربه‌فرد بخشیده بود.

 

در میان آثار بسطامی، تصنیف «گل‌پونه‌ها» با آهنگ‌سازی حسین پرنیا و شعری از هما میرافشار، از محبوب‌ترین آثار نزد شنوندگان است که پس از درگذشت او شهرتی ملی یافت. اما شاید بتوان گفت قدرتمندترین اجرای او، تصنیف «وطن من» با شعری از ملک‌الشعرای بهار و آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان است. بسطامی در این اثر، دو بیت آغازین را ابتدا با لحنی غم‌آلود و پایین اجرا می‌کند و سپس همان ابیات را در اوجی سوزناک بازخوانی می‌کند. مشکاتیان درباره‌ی این اجرا گفته است: «ایرج وطن من را چنان خواند که زیباتر از آن ممکن نبود.» این تصنیف بعدها از سوی یونسکو به‌عنوان سرود ملی ایران معرفی شد.

 

از دیگر آثار برجسته‌ی بسطامی، بازخوانی تصنیف «خزان» (بیداد زمان) با آهنگ‌سازی پرویز یاحقی و شعری از بیژن ترقی است که پیش‌تر با صدای مرضیه جاودانه شده بود. تصنیف «طالع اگر مدد دهد» با آهنگ‌سازی مشکاتیان و غزلی از حافظ، و همچنین «دیلمان» ساخته‌ی کیوان ساکت با شعری از اخوان ثالث («تشنه‌ام امشب اگر باز خیال لب تو») از دیگر شاهکارهای او هستند. تصنیف «عقرب زلف کجت» نیز، که برخی آن را به ناصرالدین شاه و برخی به علی‌اکبر شیدا نسبت می‌دهند، از آثار ماندگار بسطامی است.

 

زندگی شخصی بسطامی نیز به اندازه‌ی هنرش تأثیرگذار بود. او پس از درگذشت برادرش، نصرت‌الله، که حامی مالی او در دوران یادگیری در تهران بود، به بم بازگشت تا سرپرستی خانواده‌ی برادرش را بر عهده گیرد. بسطامی هرگز ازدواج نکرد و با وجود وضعیت مالی نه‌چندان مناسب، با فروتنی و به‌دور از حاشیه، به تدریس آواز به جوانان مستعد بم پرداخت.

 

اما سرنوشت این هنرمند بزرگ با تراژدی زلزله‌ی بم در پنجم دی ۱۳۸۲ گره خورد. در این فاجعه که جان ده‌ها هزار نفر از هم‌وطنان را گرفت، ایرج بسطامی نیز که در خانه‌ی کاه‌گلی پدری در بم زندگی می‌کرد، همراه با خانواده‌ی برادرش (به‌جز خاطره، دختر برادرش) زیر آوار جان باخت.