خبرگزاری مهر – گروه استانها، کوثر یاوری: با وجود آنکه نخود یکی از محصولات اصلی و مزیت‌های کشاورزی استان کرمانشاه به شمار می‌رود، اما کشاورزان این دیار سهم چندانی از ارزش اقتصادی آن نمی‌برند؛ در حالی که سود اصلی به جیب دلالان و واسطه‌هایی می‌رود که بی‌هیچ زحمتی محصول را از مزرعه به بازار منتقل می‌کنند. این چرخه معیوب سال‌هاست تکرار می‌شود و کشاورز همچنان حلقه ضعیف زنجیره تولید است.
نخود به عنوان محصولی استراتژیک در اراضی دیم کشور، جایگاهی ویژه در امنیت غذایی و اقتصاد کشاورزی دارد. استان کرمانشاه به دلیل اقلیم متنوع، خاک حاصلخیز و تجربه دیرینه کشاورزان، یکی از قطب‌های اصلی تولید نخود در ایران به شمار می‌رود. در سال زراعی ۱۴۰۳–۱۴۰۴ سطح زیر کشت نخود در این استان به بیش از ۵۰ هزار هکتار رسید و حدود ۴۳ هزار تن محصول برداشت شد؛ رقمی که نسبت به سال گذشته رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد. این اعداد و ارقام بیانگر ظرفیت عظیمی است که می‌تواند علاوه بر تأمین نیاز داخلی، زمینه‌ساز صادرات گسترده نیز باشد.
میانگین عملکرد نخود در روش‌های سنتی کشت حدود ۴۵۰ کیلوگرم در هکتار برآورد می‌شود؛ اما در مناطقی که روش‌های نوین به کار گرفته شده، این میزان تا یک و نیم تن افزایش یافته است. همین مسئله نشان می‌دهد که با حمایت فنی و تجهیز مزارع به دانش و فناوری روز، می‌توان بهره‌وری را چند برابر کرد. امروز نخود بیش از هر زمان دیگری در زندگی و معیشت خانواده‌های روستایی کرمانشاه نقش‌آفرین است؛ به گونه‌ای که بیش از نیمی از نخود کشور در دیم‌زارهای این استان تولید می‌شود و هزاران خانواده از این طریق امرار معاش می‌کنند.
برداشت و فرآوری نخود در روستاهای استان نه تنها برای مردان کشاورز که برای زنان و جوانان نیز فرصت‌های شغلی ایجاد کرده است. زنان روستایی با پاک کردن، بسته‌بندی، تولید لپه و آرد نخودچی و حتی برپایی کارگاه‌های کوچک نخود برشته، سهم مهمی در اقتصاد خانواده دارند. شهرستان‌هایی مانند سنقر، کنگاور و صحنه نمونه‌های بارزی از ظرفیت نخود در ایجاد کارآفرینی خانگی و محلی هستند.
با این همه، مشکلاتی همچون نبود ماشین‌آلات برداشت پیشرفته، نوسان شدید قیمت در فصل برداشت و ضعف در صنایع بسته‌بندی و برندسازی همچنان بر سر راه کشاورزان قرار دارد. در کنار این موانع، مهم‌ترین آسیب حضور پررنگ دلالان است. دلالانی که در فصل برداشت، محصول را با پایین‌ترین قیمت ممکن از کشاورزان می‌خرند و پس از انبار و عرضه تدریجی، چند برابر سود به دست می‌آورند. نبود انبار مناسب، تأخیر در خرید تضمینی و ضعف تعاونی‌های روستایی، کشاورزان را ناچار می‌کند محصول خود را سریع بفروشند و همین مسئله راه را برای سودجویی واسطه‌ها هموارتر می‌سازد.
برآوردها نشان می‌دهد که سهم کشاورز از سود نهایی بازار تنها حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد است، در حالی که واسطه‌ها بیش از ۶۰ درصد سود خالص را به جیب می‌زنند. این «سود نابرابر» به معنای تداوم رنج برای کشاورزان و رفاه برای دلالان است. اگرچه کشاورزان با دستان پینه‌بسته یک سال در زمین‌های دیم زحمت می‌کشند، اما در نهایت بهره اصلی را کسانی می‌برند که حتی یک روز پای مزرعه نبوده‌اند.
کارشناسان راه‌حل این مشکل را در تقویت تعاونی‌های محلی، ایجاد صنایع بسته‌بندی مدرن، اجرای واقعی خرید تضمینی و معرفی برند «نخود کرمانشاه» می‌دانند. تنها در این صورت است که می‌توان امید داشت عدالت اقتصادی برقرار شود و محصولی که ستون معیشت بسیاری از خانواده‌های روستایی است، آینده‌ای روشن‌تر بیابد.
کرمانشاه رتبه نخست تولید نخود کشور را به خود اختصاص داد
مجتبی حاتمی معاون امور زراعت جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: استان کرمانشاه دارای رتبه نخست سطح کشت و رتبه اول تولید نخود در کشور است و شرایط خاک و اقلیم استان موجب تولید نخود با کیفیتی شده که توجه بازارهای داخلی و خارجی را جلب کرده است. به گفته وی، نخود کرمانشاه امروز یک برند معتبر صادراتی محسوب می‌شود.
حاتمی با اشاره به سطح کشت این محصول در استان افزود: در سال جاری بیش از ۱۶۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به کشت نخود اختصاص یافت که از این سطح بیش از ۱۱۱ هزار تن محصول برداشت شد.
وی خاطرنشان کرد: این سطح کشت، برای ۱۵ هزار و ۷۰۰ نفر اشتغال مستقیم فراهم کرده است و نشان‌دهنده ظرفیت بالای این محصول در ایجاد اشتغال پایدار در مناطق روستایی است.
معاون امور زراعت جهاد کشاورزی کرمانشاه ادامه داد: از سطح کشت‌شده در سال جاری، بالغ بر ۶۶ هزار هکتار مربوط به نخود پاییزه از ارقام اصلاح‌شده بوده که ۴۱ درصد سطح کشت نخود استان را شامل می‌شود. توسعه کشت نخود پاییزه به دلیل مقاومت به بیماری‌ها، عملکرد بالاتر و امکان برداشت مکانیزه از اولویت‌های جدی سازمان جهاد کشاورزی است.
به گفته حاتمی، تاکنون پنج رقم بذر نخود اصلاح‌شده توسط معاونت تحقیقات دیم سرارود در استان کرمانشاه تولید و جهت کشت به کشاورزان معرفی شده است.
وی تأکید کرد: این ارقام اصلاح‌شده در مقایسه با ارقام محلی تولید بیشتری دارند و می‌توانند به‌طور مستقیم بر افزایش درآمد خانوارهای روستایی اثرگذار باشند.
وی همچنین به اهمیت تکمیل زنجیره ارزش نخود در استان اشاره کرد و افزود: زنجیره ارزش نخود یکی از برنامه‌های در حال پیگیری در استان است و توسعه صنایع تبدیلی برای کاهش خام‌فروشی و افزایش ارزش افزوده این محصول به طور ویژه مورد توجه قرار دارد.
حاتمی نوسان قیمت نخود در زمان برداشت و ممنوعیت صادرات این محصول را از مشکلات عمده کشاورزان دانست و گفت: وجود یک برنامه صادراتی منظم برای نخود ضروری است، چرا که تنها در سایه سامان‌دهی صادرات می‌توان علاوه بر حفظ جایگاه داخلی، بازارهای خارجی را نیز در اختیار گرفت.
سرنوشت تلخ نخود کرمانشاه
با نگاهی به آمار رسمی جهاد کشاورزی، استان کرمانشاه امروز بی‌تردید قطب اصلی نخود کشور و بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول استراتژیک در ایران به شمار می‌رود. سهم گسترده‌ای از دیم‌زارهای این استان به کشت نخود اختصاص یافته و هزاران خانواده روستایی با تلاش شبانه‌روزی، بار سنگین تولید این محصول را بر دوش می‌کشند. اما واقعیت تلخ آن است که در این چرخه بزرگ، بیشترین رنج از آنِ کشاورز و بیشترین سود نصیب دلالان می‌شود. در شرایطی که کشاورزان با هزینه‌های سنگین، مشکلات آفات و بیماری‌ها، نبود ماشین‌آلات مدرن و سختی کار دیم‌زارها دست و پنجه نرم می‌کنند، سودجویانی هستند که تنها با خرید محصول در فصل برداشت، بدون تحمل مشقت تولید، بیشترین منفعت را از آن خود می‌کنند.
نبود خرید تضمینی به‌موقع و همچنین ضعف جدی در صنایع تبدیلی و فرآوری نخود در استان، باعث شده کشاورزان راهی جز فروش فوری محصول با قیمت پایین نداشته باشند. اینجاست که دلالان نخود مرغوب کرمانشاه را از استان خارج کرده، در واحدهای صنعتی دیگر مناطق فرآوری می‌کنند و سپس همان محصول را با چندین برابر قیمت به بازارهای داخلی و حتی دوباره به خود استان بازمی‌گردانند. این چرخه نه‌تنها کشاورز را تضعیف و دل‌سرد می‌کند، بلکه فرصت ارزش‌آفرینی و ایجاد اشتغال پایدار برای جوانان و زنان روستایی کرمانشاه را نیز از بین می‌برد.
گلایه کشاورز کرمانشاهی از مشکلات کشت نخود
احمد رضایی یکی از کشاورزان نخودکار کرمانشاهی که بیش از بیست سال در زمین‌های دیم این استان به کشت نخود مشغول است، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: نخود به دلیل سازگاری با اقلیم خشک منطقه و مقاومت بیشتر نسبت به محصولات دیگر در برابر کم‌آبی، همواره انتخاب اصلی من بوده و بخش عمده زمین‌هایم را به کشت این محصول اختصاص داده‌ام.
وی با اشاره به مشکلات جدی کشاورزان نخودکار افزود: مهم‌ترین دغدغه ما کمبود آب است. کاهش بارندگی و افت منابع زیرزمینی باعث شده هر سال نگرانی بیشتری برای تأمین آب و حفظ زمین‌های زراعی داشته باشیم.
رضایی در ادامه به آفات و بیماری‌های نخود اشاره کرد و گفت: حمله آفات و بیماری‌های قارچی مانند سیاهک نخود می‌تواند خسارت‌های سنگینی به بار بیاورد. بذرهای اصلاح‌شده و سموم کشاورزی تا حدی مشکل را کاهش می‌دهند، اما قیمت بالای این نهاده‌ها توان مالی بسیاری از کشاورزان را فرسوده کرده است.
این کشاورز کرمانشاهی مسأله بازار فروش را نیز یکی از چالش‌های اصلی عنوان کرد و افزود: کشاورزان محصول را با زحمت فراوان تولید می‌کنند اما هنگام فروش، دلالان بیشترین سود را می‌برند و سهم اندکی به کشاورز می‌رسد. نبود قیمت‌گذاری عادلانه و عدم حمایت کافی از سوی نهادهای مسئول باعث شده بسیاری از کشاورزان دل‌سرد شوند.
وی همچنین به دشواری‌های برداشت محصول اشاره کرد و گفت: برداشت نخود همچنان به شیوه سنتی انجام می‌شود و نبود ماشین‌آلات مخصوص ما را ناچار به برداشت دستی کرده است؛ روشی که هم زمان‌بر است و هم پرهزینه. در صورت فراهم شدن امکانات مکانیزه، علاوه بر افزایش بهره‌وری، جلوی ریزش و هدررفت محصول هم گرفته می‌شود.
رضایی در پایان تأکید کرد: اگر مشکلات موجود ادامه پیدا کند، بسیاری از کشاورزان مجبور می‌شوند زمین‌های خود را رها کنند. نخود می‌تواند یک محصول استراتژیک برای کشور باشد، به شرط آنکه حمایت واقعی صورت بگیرد؛ چه در زمینه قیمت تضمینی، چه بیمه کشاورزی و چه تأمین نهاده‌ها و ماشین‌آلات.
نبود صنایع تبدیلی و خرید تضمینی نخود، کشاورزان را دل‌سرد کرده است
محمد قاسمی، یکی از کشاورزان نخودکار کرمانشاهی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: کرمانشاه بیشترین نخود کشور را تولید می‌کند اما در این حوزه صنایع تبدیلی وجود ندارد و همین مسئله باعث شده ما کشاورزان به دلیل هزینه‌بر بودن نگهداری نخود، مجبور شویم در فاصله کوتاهی پس از برداشت، محصول را به دلالان واگذار کنیم.
وی افزود: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما نبود خرید تضمینی در حوزه نخود است؛ محصولی که به‌عنوان یک محصول استراتژیک باید مورد حمایت ویژه قرار گیرد. اکنون نرخ‌گذاری در بازار به‌طور کامل در دست دلالان است و آنها هر نرخی که بخواهند، محصول را از کشاورز خریداری می‌کنند.
قاسمی با بیان اینکه نخود مرغوب کرمانشاه برای فرآوری به خارج از استان منتقل می‌شود، ادامه داد: محصولی که دوباره به بازار استان برمی‌گردد، اغلب از همان کیفیت بالای نخود تولیدشده در کرمانشاه برخوردار نیست. این مسئله به جایگاه و ارزش محصول بومی ما لطمه زده است.
وی همچنین به سیاست‌های صادراتی اشاره کرد و گفت: هر ساله ممنوعیت‌هایی در حوزه صادرات نخود اعمال می‌شود که نتیجه آن کاهش قیمت خرید از کشاورز توسط دلالان است. برای مثال، امسال نخود را با قیمت ۶۰ تا ۸۰ هزار تومان از کشاورز خریداری کردند، در حالی که همین محصول فرآوری‌نشده در بازار استان به قیمت بیش از ۱۲۰ هزار تومان به فروش رسید.
این کشاورز کرمانشاهی تأکید کرد: اگر این روند ادامه پیدا کند، کشت نخود در کرمانشاه با مشکل جدی مواجه خواهد شد و بسیاری از کشاورزان یا مجبور به تعطیلی مزارع خود می‌شوند یا زمین‌ها را به کشت‌های دیگر اختصاص می‌دهند.
قاسمی در پایان راهکارهایی برای حمایت از کشاورزان نخودکار ارائه داد و گفت: ایجاد خرید تضمینی محدود از کشاورزان، احداث صنایع تبدیلی مخصوص نخود در استان کرمانشاه و جایگزین کردن محدودیت‌های منطقی به جای ممنوعیت کلی در حوزه صادرات می‌تواند شرایط را بهبود بخشد و انگیزه کشاورزان برای ادامه کشت این محصول استراتژیک را حفظ کند.
با وجود اینکه کرمانشاه قطب اصلی تولید نخود کشور و خانه هزاران کشاورز زحمتکش است، اما سهم واقعی تولیدکنندگان از این محصول استراتژیک اندک است و سود هنگفت آن به جیب دلالان می‌رود. نبود خرید تضمینی، ضعف صنایع تبدیلی و فرآوری در استان، و مدیریت نادرست صادرات باعث شده کشاورزان ناچار شوند نخود مرغوب خود را با قیمت پایین بفروشند و این محصول پس از فرآوری، چندین برابر قیمت به بازار بازگردد. مسئولان جهاد کشاورزی و نهادهای مرتبط باید هرچه سریع‌تر با ایجاد خرید تضمینی، توسعه صنایع تبدیلی و سامان‌دهی صادرات، عدالت اقتصادی و آینده پایدار این محصول ارزشمند را برای کشاورزان کرمانشاه تضمین کنند.
