گسترش نیوز: در دنیای پرتلاطم ژئوپلیتیک امروز، ایران به عنوان یکی از بازیگران کلیدی خاورمیانه، در حال بازتعریف روابط تجاری خود است. تحریم های شدید غرب، به ویژه از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، ایران را وادار کرده تا به سمت شرق بچرخد و روابط اقتصادی خود را با قدرت های نوظهوری مانند چین، روسیه و هند تقویت کند. این چرخش استراتژیک نه تنها یک واکنش به فشارهای خارجی است، بلکه بخشی از سیاست "نگاه به شرق" ایران محسوب می‌شود که در دهه‌های گذشته ریشه دارد. طبق گزارش‌های اخیر، تجارت ایران با این کشورها در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵ رشد چشمگیری داشته و مسیرهای جدیدی مانند کریدور شمال-جنوب و راه‌آهن‌های ترانزیتی به چین، نقش کلیدی در این تحول ایفا کرده‌اند.
تحریم‌های غرب علیه ایران، که از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام تشدید شد، اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داد. صادرات نفت، که ستون فقرات اقتصاد ایران است، به شدت کاهش یافت و دسترسی به سیستم‌های مالی جهانی مانند سوئیفت محدود شد. در پاسخ، ایران سیاست "اقتصاد مقاومتی" را اتخاذ کرد و به سمت شرق روی آورد.
این تغییر نه تنها اقتصادی، بلکه ژئوپلیتیکی بود. ایران با پیوستن به سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال ۲۰۲۳، جایگاه خود را در بلوک شرقی تثبیت کرد. طبق گزارش مرکز استیمسون، ایران با رونمایی از مسیرهای ترانزیتی جدید به چین، تلاش می‌کند تا وابستگی به تنگه هرمز را کاهش دهد و فشارهای غربی را خنثی کند. این تغییر جهت همچنین به ایران کمک کرده تا از طریق تجارت با ارزهای محلی و حتی کریپتوکارنسی‌ها، تحریم‌ها را دور بزند.
در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۵، تجارت ایران با شرق بیش از ۳۰ درصد رشد کرده، در حالی که تجارت با غرب به کمترین سطح رسیده است. این تحول، ایران را به عنوان یک هاب ترانزیتی در اوراسیا تبدیل کرده و قدرت‌های شرقی را به عنوان جایگزین‌های معتبر غرب معرفی کرده است.
چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری ایران، نقش محوری در این تغییر ایفا می‌کند. قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در سال ۲۰۲۱ امضا شد و در سال‌های اخیر اجرایی شده است. این قرارداد شامل سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری چین در بخش‌های انرژی، زیرساخت و فناوری ایران است. در مقابل، چین نفت ایران را با تخفیف خریداری می‌کند و به عنوان بزرگترین واردکننده نفت ایران، بیش از ۹۰ درصد صادرات نفتی ایران را جذب کرده است. طبق گزارش‌های کارنگی، چین با خرید نفت ایران، سیستم های مالی غربی را دور می‌زند و از طریق شبکه‌های بانکی مستقل، پرداخت ها را انجام می‌دهد.
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌ها، مسیرهای جدید ترانزیتی است. در اوت ۲۰۲۵، ایران یک مسیر ریلی ترانس‌قاره‌ای جدید به چین رونمایی کرد که از طریق آسیای مرکزی (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) عبور می‌کند. این مسیر، بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) چین است و زمان حمل‌ونقل کالا را از ۴۵ روز دریایی به ۱۵ روز ریلی کاهش می‌دهد. همچنین، ایران به عنوان "دروازه کلیدی" عمل می‌کند و اتصال چین به اروپا و خاورمیانه را تسهیل می‌کند.
در سال ۲۰۲۴، تجارت دوجانبه تهران_پکن به بیش از ۳۶ میلیارد دلار رسید، که شامل صادرات ماشین‌آلات چینی و واردات نفت ایرانی است. این روابط نه تنها جایگزین تجارت با غرب شده، بلکه ایران را از انزوا نجات داده است. برای مثال، در حالی که تحریم‌ها صادرات ایران به اروپا را به صفر رسانده، چین با استفاده از تانکرهای سایه نفت ایران را وارد می‌کند و اقتصاد ایران را زنده نگه می‌دارد.
روابط ایران و روسیه نیز در سال های اخیر عمیق‌تر شده است. قرارداد استراتژیک ۲۰ ساله در سال ۲۰۰۱ تمدید و در ژانویه ۲۰۲۵، یک پیمان جدید امضا شد که شامل همکاری در انرژی، حمل‌ونقل و دفاع است. روسیه، تحت تحریم‌های غرب به دلیل جنگ اوکراین، ایران را به عنوان شریک کلیدی می‌بیند. تجارت دوجانبه تهران_مسکو در ۲۰۲۴ به ۵ میلیارد دلار رسید.
کریدور شمال-جنوب یکی از شاهکارهای این همکاری است. این مسیر ریلی و دریایی از روسیه به هند از طریق ایران عبور می‌کند و زمان حمل کالا را ۴۰ درصد کاهش می‌دهد. در ژوئن ۲۰۲۴، اولین قطار باری از روسیه به هند از این مسیر عبور کرد. همچنین، روسیه و ایران تجارت را با روبل و ریال انجام می‌دهند تا دلار را دور بزنند. گزارش‌های رویترز نشان می‌دهد که روسیه از کریپتوکارنسی‌ها برای تجارت نفت با ایران استفاده می‌کند، که این روش را به چین و هند نیز گسترش داده است.
این همکاری جایگزین تجارت با غرب شده است: روسیه نفت و گاز خود را از طریق ایران به آسیا صادر می‌کند، در حالی که ایران از فناوری روسی برای استخراج نفت استفاده می‌کند. طبق گزارش FPRI، این مسیرها رقابت با غرب را تشدید کرده و ایران را به عنوان هاب اوراسیا تثبیت کرده‌اند.
هند، به عنوان سومین اقتصاد بزرگ آسیا، نقش مکمل در تغییر مسیر ایران ایفا می‌کند. قرارداد ۱۰ ساله توسعه بندر چابهار در مه ۲۰۲۴ امضا شد، که هند را مسئول عملیات و گسترش این بندر کرد. این بندر، بخشی از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب است و هند را به آسیای مرکزی و روسیه بدون وابستگی به پاکستان متصل می‌کند.
تجارت دوجانبه تهران_دهلی نو در ۲۰۲۴ به ۲.۵ میلیارد دلار رسید. هند نفت ایران را با روپیه خریداری می‌کند و از مسیرهای جدید برای صادرات گندم روسی استفاده می‌کند. هند که قبلاً نفت را از آمریکا وارد می‌کرد، حالا ایران را ترجیح می‌دهد تا هزینه‌ها را کاهش دهد.
چرخش ایران به شرق، یک تحول استراتژیک است که اقتصاد ایران را از تحریم‌ها نجات داده و جایگاه آن را در اوراسیا تقویت کرده است. قراردادها با چین، روسیه و هند نه تنها تجارت را افزایش داده، بلکه مسیرهای جدیدی ایجاد کرده که غرب را برای تهران حاشیه‌نشین کرده است. با ادامه این روند، ایران می‌تواند به یک قدرت اقتصادی مستقل تبدیل شود، هرچند ریسک‌های ژئوپلیتیکی همچنان باقی است.
