به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ در فاصله انقلاب مشروطه تا دیکتاتوری رضاخان، ایران شاهد جنبش‌ها و مبارزات بسیاری بود. نقطه مشترک بسیاری از این جنبش‌ها عدم تحقق مشروطه و ناکامی آن انقلاب در کسب آزادی، استقلال، عدالت و پیشرفت جامعه بود. از این رو خیابانی قیام تبریز را تداوم انقلاب مشروطه و تکامل بخش آن حرکت می‌دانست و با اشاره به ناکام شدن انقلاب مشروطه در رسیدن به اهدافش، بر لزوم «حرکتِ جدید» تأکید داشت. وی در این باره تأکید داشت: «باید رژیم مملکت تجدید شود؛ اول بار در تبریز سپس در کلیه ایران». شیخِ شهید پس از انعقاد قراردادِ استعمارگرانه ۱۹۱۹، ایجاد تحولی اساسی در حکومت ایران و احیای آزادی را اولین اقدام عملی برای ایجاد تحولات در ایران و بیرون راندن نیرو‌های خارجی می‌دانست.
قرارداد ۱۹۱۹
در خلال انتخابات مجلس چهارم در مرداد ۱۲۹۸، متن قرارداد ۱۹۱۹ بین دولت ایران و انگلیس در ایران منتشر و در هفدهم همان سال منعقد شد. این قرارداد ننگین، برآیند هفت ماه مذاکره پنهانی نمایندگان انگلیس با میرزاحسن خان وثوق الدوله، نخست وزیر وقت ایران و رشوه چهارصد هزار تومانی به وی، بود. کسی که سال‌ها پیش نیز با قبول اولتیماتوم روس، ضربه مهلکی به پیکر مشروطیت زده بود و اینک با امضای قرارداد استعماری دیگر درصدد بود تا در اختیار گذاشتن کامل امور مالی، گمرکی و نظامی ایران به دست مستشاران انگلیسی، کشور را تحت الحمایه استعمار پیر کند. قرارداد ۱۹۱۹ نه تنها برخی حامیانِ نخستینِ وثوق الدوله را به صف مخالفان او کشاند، بلکه با خشم و انزجار مردم نیز رو‌به‌رو شد.
حق سکوت
به دنبال اعتراضات و کشمکش‌های سیاسی، وثوق الدوله با اعزام دو نفر خارجی به همراه چند مزدور از تهران به تبریز، بسیاری از کارمندان و مسئولان ادارات را به دلیل اینکه نتوانسته بودند در انتخابات خواسته‌های او را بر آورند، اخراج و افراد خود فروخته‌ای را جایگزین آنان کرد و بدینگونه انتخابات آذربایجان را به هم زد و مانع راه یافتن شیخ خیابانی به دوره چهارم مجلس شد.
در پی آن خیابانی، سفری به تهران کرد تا اوضاع سیاسی را از نزدیک بررسی کند. او سعی بر این داشت که با بعضی از رجال مشهور سیاسی گفت‌و‌گو و زمینه مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ را مساعد کند. در همان روز‌ها شصت هزار تومان از طرف وثوق الدوله به خیابانی پیشنهاد شد که با مخالفت وی همراه بود. اما خیابانی در اینجا، چراییِ سکوتِ بسیاری از رجال سیاسی را دریافت.
برخی شبهات در قیام خیابانی
از جمله فعالیت‌های شیخ محمد خیابانی؛ تأسیس و رهبری انجمن ایالتی آذربایجان، نماینده مجلس شورای ملی در دوره دوم، رهبری حزب دموکرات آذربایجان، انتشار «روزنامه تجدد» در سال ۱۲۹۵ ش و سرپرستی آن، نماینده مجلس در دوره دوم، تشکیل مجلس محلی تبریز بود. لیکن نام وی بیشتر با قیام علیه دولت استبدادی وثوق الدوله و انعقاد قرارداد استعماری، ۱۹۱۹ که با شهادت شیخ نیز همراه شد، شناخته می‌شود. قیام خیابانی از وقایع مهم دوران فترت بین مجلس سوم و مجلس چهارم بود که منجر به قطع رابطه تهران با آذربایجان شد. شیخ خیابانی به پیشنهاد حاج اسمعیل امیرخیزی، نام آذربایجان را «آزادیستان» گذاشت
قیام شیخ محمد خیابانی از چند جهت با ابهام و تضارب آراء روبروست:
۱. عللِ قیام
از یک سو غالب مورخین و محققین، علل آغازین و عامل اصلی در شروع قیام را مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ ذکر می‌کنند، از سویی دیگر، برآیند تحلیل گفتمان‌های شیخ محمد خیابانی، حکایت از آن دارد که پایان بخشیدن به هرج و مرج، و بی نظمی موجود در کشور، تلاش برای دموکراسی و حاکمیت بر اساس اراده ملت و نه الیگارشی منبعث از استبداد داخلی و استعمار خارجی از جمله قرارداد ۱۹۱۹، از عوامل اصلی قیام بوده است.
خیابانی خود در این باره می‌گوید: «ما آزادیخواهان یک آرزو و عقیده داریم، ما همه میگوییم مشروطیت حقیقی در مملکت حکمرانی کند، نفوذ‌های شخصی و امتیازات ملغی و منسوخ گردد، حاکمیت ملت واقعیت داشته باشد ـ یعنی بر اساس حاکمیت ملت تکیه و استناد نماید ـ ما میگوییم عدالت، مساوات و آزادی باشد.»
۲. ماهیتِ قیام
پرابهام بودنِ ماهیت و چیستی قیام خیابانی تا به آن اندازه است که منتقدین را دچار تضارب آراء کرده است.
دسته اول بر این باورند که شیخ و یارانش در پی تجزیه طلبی و در اندیشه استقلال آذربایجان بوده‌اند.
دسته دوم خیابانی را دست پروده استعمارگران می‌دانند.
دسته سوم، قیام خیابانی را حرکتی ملی – اسلامی می‌دانند که با الهام از اصول آیین اسلام و در جهت استقلال ایران و برپایی حکومتی اسلامی شکل گرفت.
خیابانی با مطرح کردن مباحثی در خصوص اهداف میهنی - مذهبی، اذعان داشت: «حرکت ما بر اساس اخلاق و معنویت شکل گرفته و برای احیای عظمت ایران مبارزه می‌کنیم».
۳. اهداف قیام
اهداف قیام هم از دو منظر ارزیابی شده است.
در حالی که برخی قیام شیخ محمد خیابانی را تجزیه طلبانه می‌دانند، طیف مخالف قیام وی را مبری از اندیشه‌های تجزیه طلبانه ارزیابی می‌کنند.
حال آنکه تحکیم حاکمیت ملی و استقلال سیاست خارجی یکی از دغدغه‌های عمیق و اصلی خیابانی بود: «پلتیک ایران مال ایران است، وزارت خارجه ایران نیز باید مال ایران باشد». این یعنی استقلال در سیاست خارجی و داخلی. وی در اخطار به روس‌ها در سبزه میدان تهران می‌گوید: «ملتی که شش هزار سال سابقه استقلال دارد به آسانی از استقلال خود صرف نظر نخواهد کرد. زیرا استقلال هر ملتی شرافت اوست. اگر نتوانیم کشور خود را نجات دهیم و شرافتمندانه زندگی کنیم لااقل در راه وطن جان خواهیم داد! زیرا در چنین مواقع خطرناک و حساس، زنده ماندن محوشدن است.»
وجه تسمیه قیام
شیخ محمـد خیابانـی پایه گذار یک نهضت فکری و اعتقادی بـود. از این روی برخی، شیخ را شخصیتی سخنور می‌دانند که با خطبه‌های پرشـور خـود مـردم را تهییـج می‌کـرد. وی بـه جـای آنکـه اسـلحه بـه دسـت مردم دهد، بیشـتر بـه تربیـت فکـری و معنوی مـردم همت گمـارد و با انتشـار نشـریه تجـدد، افـکار و اندیشـه‌های خـود و ارگان حزب دموکـرات را در اختیار مـردم گذاشـت.
معطوف بودن به فعالیت‌های اجتماعی، سیاسـی و فرهنگی؛ تیغ دو دم برای نهضت تلقی شد و کم توجهـی بـه تجهیـز نیـروی نظامـی و فقدان یـک نیروی نظامی قوی و متشـکل، منجر بـه خاموشـی قیام شد.
فرجام کلام
شیخ محمد خیابانی متفکری، آزادی‌خواه و وطن‌دوست، با ویژگی‌های مذهبی، علمی و اخلاقی از جمله شخصیت‌های برجسته تاریخ معاصر ایران است. حرکت و قیام شیخ محمد خیابانی بر محور استقلال طلبی برای ایران در برابر مستبدان داخلی، و مبارزه علیه وابستگی به قدرت‌های بیگانه و استعمارگران استوار بوده است. هرج و مرج در کشور، از جمله آذربایجان و انعقاد قرار داد ۱۹۱۹، زمینه قیام خیابانی را متجلی کرد.
هر چند در مورد قیام شیخ محمد خیابانی تحلیل‌ها و تفاسیر متمایز و متناقضی وجود دارد. اما آنچه از مواضع اعمالی و اعلانی وی بر می‌آید، تردیدی نمی‌گذارد که قیام وی، قیامی ضد استعماری، ضد ارتجاعی و ضد استبدادی و با هدف از قوه به فعل در آوردن مشــروطیت در سرتاسر کشور و آزادی خواهی در ایران بوده است. از این رو تجزیه طلبی در اندیشه و آراء و افکار وی جایی ندارد.
نویسنده و پژوهشگر: فرشته مقدم
