کمال رئوف، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، درباره نهاد عفو در نظام حقوقی و قضائی ایران در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: عفو عمومی و خصوصی، مساله حقوقی است که توسط رهبر انقلاب اسلامی و بر اساس قانون برای توقف تعقیب، اجرای تمام یا قسمتی از مجازات و زوال آثار محکومیت کیفری اعمال می‌شود. اما برای اجرای آن، باید شرایط خاصی مهیا شده و مراحل قانونی طی شود.
نقش عفو در کاهش آسیب‌های اجتماعی و عدالت ترمیمی
وی افزود: عفو علاوه بر اینکه در کاهش جمعیت کیفری نقش دارد، باعث کاهش آسیب به اشخاص و جامعه می‌شود و به عدالت ترمیمی کمک می‌کند. این نهاد به دو نوع کلی عفو عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود که آثار و شرایط آنها متفاوت است.
رئوف توضیح داد: عفو، چه عمومی باشد چه خصوصی، موجب توقف جنبه عمومی مجازات شده و آثار محکومیت را از بین می‌برد، اما در جنبه خصوصی جرم مثل دیه، قصاص و خسارت اثری ندارد مگر اینکه شاکی خصوصی یا صاحب حق رضایت دهد که در این صورت فرد عفو شده به طور کامل از مجازات رهایی می‌یابد.
تفاوت‌های اساسی عفو عمومی و خصوصی
وی ادامه داد: عفو عمومی با تصویب مجلس شورای اسلامی اعمال می‌شود و شامل محکومان و متهمان تحت تعقیب کیفری می‌شود، اما عفو خصوصی بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی و ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی، پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه و موافقت مقام رهبری، فقط شامل محکومان قطعی می‌گردد و شامل متهمان یا افراد تحت تعقیب نمی‌شود.
رئوف بیان کرد: عفو عمومی در پی انقلاب‌ها یا حوادث سیاسی معمولاً صادر می‌شود و براساس ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی در جرایم موجب تعزیر، موجب سقوط مجازات می‌شود، تعقیب و دادرسی را متوقف کرده و آثار محکومیت کیفری را رفع می‌کند، ولی مجازات‌هایی مثل قصاص و دیات به دلیل جنبه خصوصی بودن، مشمول آن نمی‌شوند.
دامنه شمول عفو عمومی
وی تاکید کرد: علاوه بر محکومان قطعی، عفو عمومی شامل متهمان یا افرادی می‌شود که هنوز محکومیت قطعی ندارند، مانند افرادی که در آشوب‌های سال ۱۴۰۱ توسط رهبر انقلاب عفو شدند.
رئوف درباره عفو خصوصی گفت: عفو خصوصی تنها برای محکومانی اعمال می‌شود که حکم آنها قطعی و در حال اجرا است و یا بخشی از مجازات را گذرانده‌اند. محکومان هنوز به مرحله مجازات نرسیده، مشمول این عفو نیستند.
شرایط و مناسبت‌های اجرای عفو خصوصی
وی در ادامه درباره شرایط و روند عفو خصوصی توضیح داد: برای اعمال عفو خصوصی، وضعیت محکوم از لحاظ ندامت و اصلاح بررسی می‌شود و معمولاً در مناسبت‌های ملی و مذهبی یا به مناسبت‌های سیاسی و اجتماعی خاص اجرا می‌شود. این مناسبت‌ها طبق ماده ۲۳ آئین‌نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومان شامل ولادت حضرت رسول (ص)، امام حسین (ع)، امام قائم (عج)، اعیاد فطر، قربان، غدیر، سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و مواردی دیگر است.
رئوف اضافه کرد: بر اساس ماده ۲ آئین‌نامه کمیسیون عفو، درخواست عفو باید توسط محکوم یا خانواده او، قاضی اجرای حکم یا رئیس زندان مطرح شود و پس از بررسی در هیئت‌های استانی و اخذ گزارش‌های مربوطه، پرونده به کمیسیون عفو ارسال می‌شود. پس از بررسی، رئیس کمیسیون لیست محکومان مستحق عفو را به رئیس قوه قضائیه می‌دهد و رئیس قوه قضائیه این لیست را حداقل ۱۵ روز قبل از مناسبت‌های عفو به مقام رهبری ارسال می‌کند و در نهایت، پذیرش یا رد عفو به تصمیم رهبر انقلاب بستگی دارد.
امکان درخواست عفو مجدد برای محکومان حبس ابد
وی درباره امکان عفو مجدد گفت: مطابق ماده ۲۵ آئین‌نامه کمیسیون عفو، محکومان به حبس ابد که مجازاتشان به حبس ۱۵ سال یا کمتر تقلیل یافته، بعد از تحمل ۱۰ سال می‌توانند مجدداً درخواست عفو دهند. همچنین امکان عفو مکرر برای این افراد وجود دارد که پس از تقلیل مجازات و گذشت مدتی از عفو قبلی، درخواست‌های جدید مطرح می‌شود.
رئوف در مورد جرایم مستثنی از عفو گفت: طبق ماده ۲۶ آئین‌نامه، جرایمی مانند جاسوسی، اختلاس، ارتشاء، قاچاق حرفه‌ای، آدم‌ربایی و سرقت مسلحانه مشمول عفو نمی‌شوند.
وی همچنین توضیح داد: عفو خصوصی به دو نوع معیاری و موردی تقسیم می‌شود؛ در عفو معیاری، معیارها و شرایط مشخصی توسط کمیسیون عفو تعیین و به رهبر پیشنهاد می‌شود و کسانی که این شرایط را داشته باشند مشمول عفو می‌شوند. در عفو موردی، درخواست‌های فردی بررسی شده و در صورت موافقت به رهبر ارائه می‌شود.
رئوف افزود: برای عفو معیاری، معیارهایی از جمله نداشتن شاکی خصوصی، جبران خسارت، میزان تحمل مجازات و شرایط خاصی مانند بیماری صعب‌العلاج، سن بالا، یا سرپرستی فرزند تعیین شده است.
وی درباره عفو اخیر که به مناسبت میلاد پیامبر (ص) و امام صادق (ع) توسط رهبر انقلاب صادر شده، گفت: این عفو خصوصی معیاری است که رئیس قوه قضائیه به دستور خود هیئتی برای تعیین معیارهای آن تشکیل داده و محکومان واجد شرایط که تا ۱۹ شهریور ۱۴۰۴ محکومیت آنها قطعی شده باشد، مشمول این عفو خواهند بود.
استثنا مهم در عفو
در پایان، کمال رئوف تاکید کرد: نکته بسیار مهم این است که این عفو شامل کسانی نمی‌شود که در تحمیل جنگ ۱۲ روزه اخیر با همکاری اسرائیل و آمریکا علیه ملت ایران دخالت داشتند و چنین افرادی مشمول هیچ گونه عفو و بخشودگی نخواهند بود.
