خبرگزاری مهر، گروه استانها- کوروش دیباج: سینما، به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و تأثیرگذارترین هنر قرن بیستم، نه تنها وسیله‌ای برای سرگرمی، بلکه آینه‌ای است که تحولات اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی یک شهر یا کشور را بازتاب می‌دهد. هر قاب فیلم، هر سالن نمایش و هر مستند شهری، حاوی نشانه‌هایی از هویت جمعی، سبک زندگی و جریان‌های فرهنگی زمان خود است. در ایران، نگاه به سینما از منظر تاریخی و پژوهشی، به ویژه در شهرهایی خارج از پایتخت، هنوز با خلأها و کمبودهای اطلاعاتی روبروست و این مسئله اهمیت ثبت و تحلیل مستمر سینمای محلی را بیش از پیش روشن می‌کند.
اصفهان، به عنوان یکی از شهرهای فرهنگی و تاریخی کشور، ظرفیت‌های بالقوه‌ای در حوزه سینما و مستندسازی دارد، اما بررسی دقیق تاریخ سینما، تأثیر آن بر جامعه و آینده آن نیازمند نگاه کارشناسانه و تجربه عملی است.
در این مسیر، مصطفی حیدری، نویسنده، پژوهشگر و فیلمساز، با تجربه سال‌ها تحقیق، آموزش و مدیریت پروژه‌های فرهنگی و هنری، می‌تواند نگاهی دقیق و تحلیلی ارائه دهد. گفتگوی پیش رو، به مناسبت روز سینما، فرصتی است تا از دریچه تجربه و پژوهش او، به تاریخ، واقعیت‌ها و آینده سینمای اصفهان نگاه کنیم.
آقای حیدری، در پژوهش‌های شما درباره تاریخ سینما در اصفهان، چه تحولات یا نقاط عطفی بیشترین تأثیر را بر نمای فرهنگی این شهر گذاشته است؟
اگر بخواهیم واقع‌بینانه نگاه کنیم، باید بگویم تاریخ سینما در شهرستان‌ها به استناد اسناد موجود خیلی پربار نیست ولی سینمای اصفهان هم با شکل‌گیری اولیه سینما در ایران گره خورده است. به عبارت دقیق‌تر تاریخ سینما در شهرستان‌ها همزمان با تأسیس مکانِ سینماها یعنی سالن‌های سینمایی‌ست.
البته جریان‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی هم در دوره‌های مختلف تأثیرگذار بوده‌اند، اما واقعیت این است که جریان‌های مهم سینمایی ابتدا در پایتخت شکل گرفت مثل سینمای آزاد که ابتدا در تهران اتفاق افتاد و سپس به دیگر شهرها توسعه یافت.
به گمانم در اصفهان، سینمای آزاد توانست در کمتر از یک دهه به جایگاه مهمی در سینمای ایران برسد. چهره‌های بسیاری با حضور در عرصه‌های مختلف بازیگری، فیلم‌سازی و فیلمبرداری، پایه‌های سینمای حرفه‌ای اصفهان را شکل دادند و از جمله کسانی بودند که پس از فعالیت در اصفهان، در سطح ملی و حتی بین‌الملل مطرح شدند.
این افراد قبل از انقلاب توانستند حرکت فیلم‌سازی در اصفهان را پایه‌ریزی کنند. ناگفته نماند از همین اصفهان بویژه بعد از انقلاب فیلمسازان مهمی در اصفهان زیست کرده‌اند اما حیات و فعالیت حرفه‌ای شأن در تهران شکل گرفت و تثبیت شد.
بررسی سینماهای قدیم اصفهان چه اطلاعاتی درباره زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر به ما می‌دهد؟
واقعیت این است که اطلاعات دقیق درباره پخش فیلم‌ها در سینماهای قدیم اصفهان در دسترس نیست یا حداقل من اطلاع زیادی ندارم. اما آنچه از بررسی‌ها و شواهد برمی‌آید، بیشتر فیلم‌های پخش‌شده در اصفهان همان آثار سینمای فارسی بوده که عمدتاً مخاطب طبقه متوسط و پایین مثل کارگران کارخانه‌های اطراف خیابان چهارباغ را جذب می‌کرد. طبقه مرفه و بالای شهر بیشتر درگیر زندگی خود بود و ارتباط چندانی با این جریان نداشت. طبقه متوسط حضور پررنگی ندارد. بعد از انقلاب طبقه متوسط نیز در سینما جایگاه بیشتری پیدا کرد.
به نظر شما تاریخ سینما چگونه می‌تواند در شکل‌دهی هویت شهری و فرهنگی یک شهر مثل اصفهان مؤثر باشد؟
وقتی از تاریخ حرف می‌زنیم منظورمان شناخت و دریافت تجربه از گذشته است. پس قطعاً تاریخ سینما می‌تواند اثرگذار باشد، اما در شهرهای غیرپایتخت مثل اصفهان، سینما عمدتاً محدود به مکان‌ها و فضاهای شهری بوده و کمتر به هویت شهری به مثابه روایت یا پیرنگ اصلی، شخصیت، زیبایی‌شناسی یا مؤلفه‌های هنری پرداخته است. با این حال، برخی فیلم‌ها و سریال‌ها حداقل مثل اصفهان که شاید تعدادشان زیر ۱۰ عدد باشد با استفاده از عوامل و ویژگی‌های محلی و بصری، بخشی از زندگی شهری را در قاب خود ثبت کردند و این خود به هویت شهری کمک می‌کند
تجربه شما در اکران مستندهای شهری مانند «هالیوود اصفهان» چه درس‌هایی برای مستندسازان جوان دارد؟
فقط «هالیوود اصفهان» نبوده. خدا را شکر در زمینه فیلم‌های مستند دستمان خیلی بازتر است اما اساساً مستندها سه ویژگی اصلی دارند: ثبت واقعیات و اطلاع‌رسانی، تأثیرگذاری بر مخاطب و در ادامه برانگیختن مخاطب برای مشارکت فعال‌تر در شکل‌گیری موضوع. مستندسازان جوان باید بدانند که آثارشان می‌توانند حافظه جمعی و تاریخی شهر را ثبت و منتقل کنند. این کار باعث می‌شود نسل‌های بعدی با هویت و تاریخ شهری حداقل در زمانۀ امروز آشنا شوند و بتوانند بازخوانی‌های دقیق‌تری انجام دهند. همان‌طور که نسل ما هم بر شانه‌های مستندسازان و هنرمندان گذشته و قبل از ما ایستاده است.
چه موضوعات شهری و اجتماعی در اصفهان هنوز در مستندها کمتر پرداخته شده است؟
به نظر من، نسل‌ها بویژه شخصیت‌های مهم اما مهجور، تاریخِ گذشته (نه مکان‌ها)، فرهنگ عامه و روایت‌های شخصی هنوز به اندازه کافی ثبت نشده‌اند. بسیاری از روایات، هنرمندان و شخصیت‌های شهری که می‌توانستند الهام‌بخش باشند، هنوز در مستندها حضور نیافته‌اند. کارهای میان نسلی و ثبت روایت‌های شخصی شهر می‌تواند فضای مستندسازی را غنی‌تر کند.
با توجه به تحولات دیجیتال و پلتفرم‌های آنلاین، آینده سینمای شهری و مستند در اصفهان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ورود دیجیتال و فناوری‌های نوین فرصت بسیار بزرگی برای ثبت هویت شهری است. اساساً هر چیزی که به ثبت و شناخت تاریخ و اجتماع کمک کند، ارزشمند است. نسل امروز بویژه نوجوانان با دانش خود می‌توانند با موبایل یا دوربین‌های ساده روایت‌های شخصی و شهری را ضبط کنند و این آثار در آرشیوها و پلتفرم‌های معتبر محفوظ بماند. ما اساساً مشکل آرشیو داریم بویژه در حوزه عکس، تصویر و حتی سند.
چه فرصت‌هایی برای حفظ تاریخ و فرهنگ سینمایی اصفهان با فناوری‌های نوین وجود دارد؟
هوش مصنوعی و فناوری دیجیتال و هر چیزی که بتواند به ثبت هویت شهر کمک کند قطعاً می‌تواننثد ابزارهای مفیدی باشد، اما باید با دقت استفاده شوند تا کیفیت آثار حفظ شود.
مهم است که بخش خصوصی و مؤثرین فرهنگی نیز در این فرآیند مشارکت کنند و روایت‌ها و حافظه شهری را ثبت و ضبط کنند تا به عنوان سند و گنجینه فرهنگی برای آینده باقی بماند.
بپذیریم که بخش‌های دولتی به دلیل تجربه‌های گذشته ضمن اینکه می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود اما به همان میزان هم می‌تواند آسیب‌زا باشد.
کتاب‌های سینمایی در حوزه اصفهان با چه نقدها و آسیب‌هایی روبه رو است؟
صادقانه بگویم، در هیچ شهری غیر از پایتخت کتاب سینمایی قابل توجهی منتشر نشده است. در اصفهان نیز تلاش‌هایی انجام شده، اما فاصله با تهران همچنان زیاد است. ما در نشر خودمان مجموعه‌ای از کتاب‌های سینماگران ایرانی را در حال آماده‌سازی داریم که به زودی رونمایی خواهد شد. هدف و تلاش ما پر کردن این خلأ و ارائه پژوهش‌های باکیفیت در حد توان و بضاعتمان به علاقه‌مندان بویژه نسل نوجوان است.
با توجه به ظرفیت‌های اصفهان در حوزه سینما و وجود نهادهایی مانند انجمن سینمای جوان و دانشگاه‌ها، چرا هنوز سینمای اصفهان جریان‌ساز نشده است؟
آموزش شرط کافی است، اما بدون جهان‌بینی و نگاه حرفه‌ای، فیلم‌سازی نمی‌تواند به جریان‌سازی برسد. منکر برخی جریانات مافیایی و غیره نیستم اما شاید باورتان نشود بسیاری از فیلمسازان هنوز تفاوت بین تهیه‌کننده و سرمایه‌گذار، اهمیت و نقش فیلم‌نامه و اصول حرفه‌ای سینما را نمی‌دانند. تا این نگاه حرفه‌ای و واقع بینانه در میان هنرمندان و متولیان تقویت نشود، سینمای اصفهان نمی‌تواند جریان‌ساز باشد.
در پایان، سینمای اصفهان به چه چیزی بیشتر نیاز دارد؟
به آگاهی و همسویی میان هنرمند، متولی و مخاطب. هر سه ضلع این مثلث باید درک درستی از هنر، کارکرد آن و نیازهای جامعه داشته باشند. هنر یعنی غور کردن و عمیق شدن در مفاهیم. وقتی این همسویی ایجاد شود، تجربه ثابت کرده حتی بدون بودجه کلان، آثار ارزشمند و جریان‌ساز تولید خواهد شد. از طرفی توجه ویژه به نسلِ نوجوانِ پرشور و علاقمند که اتفاقاً بسیار هم آگاه و مطلع هستند، بسیار ضروری و جدی است.
