به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، ایران در آستانه یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و جمعیتی خود قرار دارد؛ بحرانی که می‌تواند نقشه کشور را در یک دهه آینده به‌کلی تغییر دهد، فرونشست زمین.
بیش از ۴۰۰ دشت کشور درگیر این پدیده هستند و کارشناسان هشدار می‌دهند که استان‌هایی مانند اصفهان و کرمان ممکن است شاهد جابه‌جایی میلیون‌ها نفر جمعیت شوند. این روند، اگر مدیریت نشود، به فروپاشی بخشی از زیرساخت‌ها و کشاورزی منجر خواهد شد و تصویر ایران در سال ۱۴۱۵ را به‌کلی دگرگون خواهد کرد.
خبرنگار: فرونشست زمین در حال حاضر چه تغییراتی می‌تواند در یک دهه آینده در نقشه کشور ایران ایجاد کند؟
دکتر علی بیتاللهی در پاسخ به خبرنگار اجتماعی رکنا گفت: این سوال یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین سوال‌هاست. واقعیت این است که تمام فعالیت‌ها، تحقیقات و نوشته‌های ما در نهایت با این هدف انجام می‌شود که تصویری واقعی از آینده ده ساله پیش روی ما ارائه دهد؛ آینده‌ای که هنگام مشاهده آن انسان دچار وحشت می‌شود.
فرونشست زمین پدیده‌ای نیست که مانند زلزله به صورت مقطعی رخ دهد و متوقف شود و سپس بعد از چند سال یا دهه دوباره به شکل یک حادثه مستقل تکرار گردد. بلکه این پدیده به شکل مستمر و پیوسته در حال رخ دادن است؛ از ثانیه به ثانیه، از روز به روز و از سال به سال، و در حال شکل‌دهی به توسعه و تغییرات زمین است. متأسفانه عوارض این پدیده، درست همان چیزی است که در سوال شما به آن اشاره شد، با گذشت زمان، مانند یک بیماری خزنده در بدن انسان، فرونشست زمین به مرحله‌ای بحرانی می‌رسد که در آن بازگشت به وضعیت اولیه دیگر ممکن نیست.
علی بیتاللهی رئیس بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه گفت:
برای روشن شدن پیش‌بینی‌های آتی این پدیده، لازم است به مهم‌ترین و اصلی‌ترین عارضه آن اشاره کنم، و آن چیزی نیست جز مرگ آبخوان‌های کشور. با ادامه فرونشست زمین، لایه‌های آبداری که در زیر زمین نقش ذخیره و تغذیه آب‌های زیرزمینی را دارند متراکم می‌شوند و تخلخل و قابلیت انتقال آب خود را از دست می‌دهند. در چنین شرایطی، حتی اگر بارندگی‌ها به میزان ده برابر یا بیست برابر وضعیت کنونی افزایش یابد، آب دیگر قادر به نفوذ در زمین نخواهد بود و روان‌آب‌ها سطح زمین را شسته و خاک مغذی بالای یک متر از عمق زمین را از بین می‌برند.
وی افزود: این فرآیند به تدریج باعث از بین رفتن حاصلخیزی دشت‌ها، جلگه‌ها و اراضی کشاورزی می‌شود و این مناطق را به بیابان‌هایی لم‌یزرع تبدیل می‌کند. متأسفانه این آینده‌ای است که با ادامه فرونشست در بسیاری از مناطق کشور ما قابل پیش‌بینی است و نشانه‌های اولیه آن نیز دیده می‌شوند؛ شکاف‌ها، ترک‌ها و حفرات عجیبی که در سطح زمین ایجاد شده‌اند، نشانگر میل زمین به ورود به مرحله بحرانی است.
همچنین، باید توجه داشت که فرونشست زمین در مجاورت کانون‌های جمعیتی با تراکم بالا شدت بیشتری پیدا می‌کند. به عنوان مثال، پهنه فرونشستی تهران در جنوب و جنوب‌غربی این شهر، پهنه فرونشستی مشهد در شمال‌غرب آن، پهنه فرونشستی اصفهان در کل محدوده شهری و پهنه فرونشستی شیراز در جنوب‌شرق این شهر، همگی نشان‌دهنده این واقعیت هستند که افزایش نیاز آبی و استحصال بیشتر آب با تمرکز بالای جمعیت، فرونشست زمین را تشدید می‌کند.
دکتر علی بیتاللهی در ادامه سخنان خود تاکید کرد که ادامه روند فرونشست زمین پیامدهای بسیار جدی و گسترده‌ای برای کشور خواهد داشت، به ویژه در حوزه امنیت غذایی و کشاورزی.
او توضیح داد: «با ادامه افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست ناشی از آن، امنیت غذایی کشور به شدت تهدید می‌شود و کشاورزی ما به تدریج از بین خواهد رفت. یکی از پیامدهای مهم این پدیده به شوری آب مربوط می‌شود؛ زمانی که سطح آب زیرزمینی کاهش می‌یابد، در عمق‌های پایین‌تر معمولاً میزان شوری آب افزایش پیدا می‌کند. این اتفاق ناشی از تجمع املاح در افق‌های تحتانی لایه‌های آبدار است؛ به عبارت دیگر، هرچه به لایه‌های عمیق‌تر آب زیرزمینی برسیم، شوری یا سالینیتی آب بیشتر می‌شود. زمانی که ما مجبور به پمپاژ این آب به سطح زمین می‌شویم، در واقع نمک و شوری را وارد خاک می‌کنیم و این روند به تدریج موجب شورزار شدن زمین‌های کشاورزی می‌شود. این تصویر آینده، واقعاً بسیار نگران‌کننده است.»
وی افزود: این پیامدها تنها محدود به تهدید کشاورزی و امنیت غذایی نیست. فرونشست زمین مستقیماً بر مستحدثات و زیرساخت‌های کشور نیز اثر می‌گذارد. «ساختمان‌ها، محوطه‌های شهری، خطوط ریلی، جاده‌ها، لوله‌ها و شریان‌های حیاتی—همه و همه در اثر نشست زمین دچار ترک‌خوردگی، آسیب‌پذیری و گسیختگی می‌شوند. نمونه‌های بارز آن را می‌توان در محیط شهری اصفهان، میدان نقش جهان، آثار تاریخی پای نقش رستم در مرودشت فارس، تخت جمشید، آثار ثبت‌شده جهانی یزد، سمنان و بسیاری از دیگر مناطق مشاهده کرد. حتی در دشت‌های ورامین و اشتهارد، خطوط انتقال برق کشور در معرض تهدید جدی قرار دارند.»
دکتر بیتاللهی ادامه داد: «این شرایط نشان می‌دهد که برخی از مناطق کشور در آینده نزدیک ممکن است عملاً غیرقابل سکونت شوند. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که این وضعیت خیلی دور نیست و طی ده سال آینده به شدت خود را نشان خواهد داد. البته شدت و مدت دوام فرونشست به ضخامت آب و ویژگی‌های هر آبخوان وابسته است؛ بنابراین در برخی مناطق ممکن است این فرآیند کمی طولانی‌تر دوام بیاورد، ولی در بسیاری از مناطق بحرانی و فوق بحرانی کشور، وضعیت بسیار نگران‌کننده است.»
او تصریح کرد: «از حدود ۶۰۰ دشت کشور، تقریباً ۴۰۰ دشت در وضعیت بحرانی یا فوق بحرانی قرار دارند؛ بسیاری از این دشت‌ها که عنوان دشت را دارند، غیرقابل زراعت، غیرقابل سکونت و غیرقابل استفاده برای کشاورزی هستند. در کویر مرکزی، کویر لوت و ارتفاعات و دامنه‌هایی که امکان سکونت ندارند، ادامه فرونشست عملاً معنایی ندارد و برداشت آب نیز بی‌فایده است، زیرا زندگی در این مناطق اساساً ممکن نیست.»
خبرنگار: وضعیت کنونی تلخ و ناگوار است و باید پرسید که اکنون چه می‌توان کرد و چه اقداماتی باید انجام شود؟ همواره درباره بحران فرونشست صحبت می‌کنیم، اما کمتر درباره این که کدام نهادها مسئول اقدام هستند و چه ناظری باید عملکرد این نهادها را پیگیری کند، بحث می‌شود.
دکتر علی بیتاللهی در ادامه سخنان خود با اشاره به ضرورت عملیاتی کردن اقدامات مقابله‌ای با فرونشست زمین گفت: «این موضوع بسیار حیاتی است و حتی رئیس‌جمهور نیز به اهمیت آن واقف است.پیش‌تر، شش یا هفت بار در سخنان رسمی و عمومی‌ام مستقیماً از واژه «فرونشست» استفاده کرده‌ام و مطمئن هستم که شما اخبار آن را منتشر کرده‌اید. اما نکته ناراحت‌کننده این است که در عمل، روی زمین هیچ اقدامی جدی انجام نمی‌شود. مسئله اصلی این است که چه باید کرد و چه اقداماتی دستگاه‌های اجرایی باید انجام دهند تا مقابله با فرونشست زمین به شکل عملی در دستور کارشان قرار گیرد.»
وی با تاکید بر اهمیت قوانین و مقررات ملی توضیح داد: «اولین اقدام لازم تدوین یک مقررات ملی فرونشست زمین است، مشابه آنچه در قوانین راهنمایی و رانندگی وجود دارد. تا زمانی که ضوابط مشخص و قانونی نداشته باشیم، نمی‌توانیم مانع از اقدامات مخرب شویم. به عنوان مثال، اگر قانون واضحی وجود داشت که احداث کارخانه‌های پرمصرف آب در پهنه‌های فرونشستی ممنوع باشد، بسیاری از مشکلات ایجاد نمی‌شد؛ اما متأسفانه چنین قانونی حتی به صورت یک جمله ساده هم نداریم. نتیجه این بی‌قانونی این است که در زون‌های فرونشستی با نرخ بالای فرونشست و ترک‌های عمیق—مانند نیشابور در خراسان رضوی—کارخانه فولاد احداث می‌کنیم یا در فلات مرکزی ایران کارخانه‌های پتروشیمی و فلزی راه‌اندازی می‌کنیم که مصرف آب بسیار بالایی دارند. یا در همان مناطق، محصولات کشاورزی با نیاز آبی بالا می‌کاریم، بدون هیچ محدودیت قانونی یا ضابطه مشخص. به بیان ساده، ما حتی ضابطه‌ای برای کنترل و جریمه استفاده نادرست از منابع آب نداریم.»
دکتر بیتاللهی افزود: «اما در کنار تدوین قوانین، اقدامات عملیاتی نیز باید به شدت مورد توجه قرار گیرد. همه فعالیت‌ها باید ناظر بر توقف افت سطح آب‌های زیرزمینی کشور باشد، چرا که عامل اصلی فرونشست زمین همین کاهش سطح آب زیرزمینی است. هر اقدام و تصمیمی که منجر به کاهش برداشت غیرمجاز آب شود، به معنای کاهش فرونشست است. بنابراین، نقشه کشاورزی کشور نیز باید بر اساس این واقعیت تغییر کند.»
وی به وظایف وزارت نیرو و کنترل چاه‌های غیرمجاز اشاره کرد: «حدود ۳۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در ویلاها، باغات و زمین‌های کشاورزی حفر شده که آب زیرزمینی کشور را مصرف می‌کنند. آب زیرزمینی متعلق به تمام مردم است و برداشت غیرمجاز از آن باید کنترل شود. همچنین، اضافه برداشت از چاه‌های مجاز باید با نصب کنتورهای هوشمند حجمی کنترل شود. این کنتورها طبق پروانه بهره‌برداری هر چاه، میزان مصرف مجاز آب را مشخص می‌کنند، اما در عمل، بدون توقف و بدون ملاحظه، پمپاژ آب ادامه دارد، چرا که ابزار کنترلی و نظارتی کافی نداریم. بنابراین، برای ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز، به ویژه در زون‌های فرونشستی و چاه‌هایی با دبی بالا، نصب کنتورهای حجمی یک ضرورت حیاتی است.»
او در ادامه به تجربه موفق کشورهای دیگر اشاره کرد و گفت: «یکی دیگر از اقدامات مهم که در کشورهای اجرایی و موفق شده است، تغذیه مصنوعی آبخوان‌هاست. این کار به این صورت انجام می‌شود که در زمان‌های بارندگی و برف—به ویژه در فصل پاییز و زمستان که نیاز آبی زراعی کمتر است—روان‌آب‌ها به گودال‌ها و چاه‌ها هدایت می‌شوند تا از طریق آنها به زیرزمین نفوذ کنند و تبخیر نشوند. این اقدام نه تنها از افت سطح آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند، بلکه به حفظ ثبات زمین و کاهش فرونشست نیز کمک می‌کند.»
دکتر علی بیتاللهی در ادامه سخنان خود به اقدامات عملیاتی و اجرایی مورد نیاز برای کاهش فرونشست زمین پرداخت و توضیح داد: «اگر این اقدامات به درستی اجرا شوند، فرونشست زمین کاهش خواهد یافت. این اقدامات به ویژه در حوزه مدیریت آب که وظیفه آن بر عهده وزارت نیروست و همچنین در حوزه کشاورزی، حیاتی هستند. آنچه می‌گویم کاملاً اجرایی و عملیاتی است و نیازمند مرز دانش پیچیده، تجهیزات پیشرفته یا سرمایه‌گذاری عظیم نیست.»
وی با اشاره به اصلاح الگوی کشت در مناطق فرونشستی گفت: «یکی از اقدامات اساسی، انتخاب کشت و زر متناسب با اقلیم و وضعیت آبخوان‌هاست. به عنوان نمونه، در منطقه معین‌آباد ورامین که خود بارها از آن بازدید کرده‌ام، کشاورزان به طور عمده صیفی‌جات می‌کارند که نیاز آبی بسیار بالایی دارد. اگر نوع کشت تغییر کند و محصولات کم‌مصرف‌تر جایگزین شوند، مصرف آب به شدت کاهش پیدا می‌کند، درآمد کشاورزان افزایش می‌یابد و کشاورزی پایدار خواهد شد. در غیر این صورت، طی چند سال آینده، منابع آبی کفاف کشاورزی را نخواهد داد و این فعالیت‌ها عملاً تعطیل خواهند شد.»
دکتر بیتاللهی سپس به اهمیت تغییر روش‌های آبیاری اشاره کرد و گفت: «روش‌های سنتی آبیاری غرقابی که در اغلب زمین‌های کشاورزی کشور رایج است، بازدهی بسیار پایینی دارد. در این روش، آب در گوشه مزرعه رها می‌شود و جریان آن تا انتهای زمین ادامه می‌یابد، به طوری که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آن تبخیر می‌شود و هدر می‌رود. در مقابل، روش‌های نوین آبیاری مانند سیستم‌های قطره‌ای، زیرسطحی و بارانی تقریباً تمام آب مصرفی را به گیاه می‌رسانند و میزان هدررفت آب به صفر نزدیک می‌شود. کاهش نیاز آبی به معنای کاهش برداشت از آبخوان‌ها و کاهش شدت فرونشست زمین است. بنابراین، اصلاح روش‌های آبیاری یک ضرورت حیاتی در حوزه کشاورزی است.»
وی به مسئله صنعت و مکان‌یابی طرح‌های صنعتی نیز اشاره کرد: «در حوزه صنعت نیز باید مکان‌یابی طرح‌ها و صنایع بر اساس وضعیت منابع آب انجام شود. خود شاهد بوده‌ام که در زون‌های فرونشستی ابهر، نیشابور، اصفهان، یزد و کرمان، صنایع پرآب احداث شده‌اند که نیاز آبی خود را از منابع زیرزمینی تامین می‌کنند. این برداشت آب باعث کاهش سطح آب زیرزمینی می‌شود و در نتیجه فرونشست زمین تشدید می‌شود. راهکار روشن این است که صنایع و تاسیسات پرمصرف در مکان‌هایی مانند کنار دریاها یا مناطقی با منابع آب پایدار احداث و فعالیت کنند. این اقدام می‌تواند به شکل مؤثری در کنترل فرونشست زمین نقش داشته باشد.»
دکتر بیتاللهی به نقش تمرکز جمعیتی در فرونشست زمین اشاره کرد: «تمرکز بالای جمعیتی در کانون‌های شهری موجب افزایش شدید نیاز آبی می‌شود. این نیاز شامل آب شرب و بهداشت، همچنین تامین مواد غذایی مانند میوه و سبزیجات است. برای تأمین این نیازها، کشاورزی و زراعت در اطراف مناطق پرجمعیت توسعه پیدا می‌کند. این تمرکز جمعیتی یکی از دلایل اصلی افزایش نیاز آبی و به تبع آن، یکی از عوامل اصلی فرونشست زمین در کشور است. مصداق بارز آن پهنه‌های فرونشستی وسیع جنوب غربی تهران، شمال غربی مشهد، جنوب شرقی شیراز و کل محدوده شهری اصفهان است.»
دکتر علی بیتاللهی در ادامه با تاکید بر نقش توزیع جمعیت در کاهش فشار بر منابع آب و کنترل فرونشست زمین گفت: «به همین دلیل، توزیع متوازن جمعیت همراه با توزیع عادلانه مشاغل و معیشت، فشار نقطه‌ای بر یک ناحیه خاص را کاهش می‌دهد و در نتیجه میزان استحصال آب کمتر شده و فرونشست زمین تا حد قابل توجهی کنترل می‌شود. بررسی‌های من نشان می‌دهد که تنها در حدود ده نقطه مشخص در کشور—از جمله تهران و مناطق اطراف ۱۰۰ کیلومتری مشهد—حدود ۴۰ درصد جمعیت ایران متمرکز شده‌اند. این جمعیت عظیم نیازمند آب است و برای تأمین آن، برداشت از منابع زیرزمینی اطراف انجام می‌شود، که همین امر تشدید فرونشست را به دنبال دارد.»
وی افزود: «اجرای سیاست‌گذاری‌های کلان و برنامه‌ریزی دقیق در این زمینه ضرورت حیاتی دارد. نمونه‌های موفق جهانی در کنترل فرونشست زمین وجود دارد. به عنوان مثال، در دشت توکیوی ژاپن، در سال ۱۹۶۵ میزان فرونشست زمین سالانه حدود ۱۲ سانتی‌متر بود؛ اما با برنامه‌ریزی و اقدامات مدیریتی، این پدیده کنترل شد. در اصفهان نیز، فرونشست زمین در سال ۲۰۰۳ عملاً متوقف شد. نمونه‌های دیگری هم در شانگهای چین، تیانتین چین، تایوان، اندونزی و ایالت‌های مختلف آمریکا وجود دارد که نشان می‌دهد فرونشست زمین با روش‌های عملیاتی ساده، قابل کنترل است.»
دکتر بیتاللهی با تاکید بر این نکته که اقدامات لازم پیچیده یا هزینه‌بر نیستند، خاطرنشان کرد: «تمام آنچه نیاز داریم یک عزم مدیریتی قوی است: اجرای قوانین، اعمال کنترل، و نظارت مستمر. در غیر این صورت، کشاورزی نیم‌بندی که اکنون داریم از دست خواهد رفت، آثار تاریخی ما تخریب خواهد شد و شهرهای ما غیرقابل سکونت خواهند شد. این موضوع شوخی نیست. ما این واقعیت‌ها را می‌گوییم تا جدی تلقی شوند.»
وی در پایان با لحنی امیدوارانه افزود: «امیدوارم روزی برسد که برخلاف پیش‌بینی‌های نگران‌کننده، ما بتوانیم این پدیده را کنترل کنیم و این دانش و تجربه را به کشورهای دیگر منتقل کنیم. آن روز می‌توانیم افتخار کنیم که توانستیم فرونشست زمین را مهار کنیم و راهکاری عملی و موفق ارائه دهیم. امیدوارم این آینده تحقق یابد.»
