تکمیل خط ریلی چابهار–زاهدان را می‌توان نقطه عطفی در توسعه ژئوپلیتیکی و اقتصادی ایران دانست. این پروژه نه تنها بندر شهید بهشتی چابهار را به شبکه سراسری ریلی متصل می‌کند، بلکه ایران را قادر می‌سازد تا به عنوان حلقه‌ای کلیدی در زنجیره تأمین منطقه‌ای عمل کند.
اهمیت این اتصال در آن است که چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، مسیر مطمئن و کوتاه‌تری برای دسترسی کشورهای محصور در خشکی مانند افغانستان فراهم می‌کند و در نتیجه می‌تواند جایگزین مسیرهای پرهزینه و ناامن دیگر شود.
از منظر اقتصادی، راه‌آهن چابهار–زاهدان بستری برای افزایش صادرات و واردات ایران و کشورهای همسایه خواهد بود. با اتصال این خط به شبکه ریلی ملی و سپس به آسیای میانه، امکان انتقال کالاهای معدنی، کشاورزی و صنعتی با هزینه کمتر و سرعت بالاتر فراهم می‌شود. این امر علاوه بر ارتقای جایگاه ایران در تجارت منطقه‌ای، می‌تواند برای استان سیستان و بلوچستان نیز جهشی بزرگ در ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی به همراه داشته باشد.
از بُعد ژئوپلیتیک، این پروژه نقش ایران را در کریدورهای بین‌المللی پررنگ‌تر خواهد کرد. اتصال بندر چابهار به افغانستان و سپس به آسیای میانه، ایران را به دروازه‌ای راهبردی برای ترانزیت کالا میان جنوب آسیا و شمال تبدیل می‌کند. چنین ظرفیتی می‌تواند نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران در منطقه را افزایش دهد و جایگاه کشور را به عنوان یک هاب ترانزیتی پایدار تثبیت کند.
یک کارشناس ارشد مناطق آزاد تجاری گفت: تکمیل ریلی چابهار - زاهدان و اتصال بندر شهید بهشتی، چابهار را به هاب ترانزیتی جنوب و دروازه‌ای برای دسترسی به بازارهای افغانستان و فراتر تبدیل می‌کند.
کمال ابراهیمی کاوری کارشناس ارشد مناطق آزاد تجاری با تأکید بر ضرورت تکمیل کریدور ریلی چابهار - زاهدان و اتصال بندر شهید بهشتی به این شبکه اظهار کرد: اتصال مؤثر بنادر به شبکه ریلی از بنیادین‌ترین محورهای تحول لجستیکی و توسعه اقتصادی در دهه‌های اخیر به‌شمار می‌رود.
وی افزود: زمانی که بندر به ریل متصل می‌شود، زنجیره تأمین ملی فشرده‌تر، هزینه‌های حمل‌ونقل کاهش یافته و رقابت‌پذیری صادرات کشور به‌طور چشمگیری تقویت می‌شود. در این میان، تکمیل خط ریلی چابهار - زاهدان و اتصال بندر شهید بهشتی به این شبکه، فراتر از یک پروژه زیرساختی محلی عمل کرده و ظرفیت تبدیل چابهار به هاب ترانزیتی منطقه‌ای را به شکل بنیادین افزایش می‌دهد.
این کارشناس ارشد مناطق آزاد تجاری بیان کرد: پیوند بنادر با ریل در سطح ملی به معنای انتقال بار از هاب‌های بندری به داخل کشور و بازارهای هدف منطقه‌ای با کارایی بالاتر است. ریل برای مسافت‌های طولانی، اقتصادی‌تر، کم‌خطرتر و پایدارتر از جاده عمل می‌کند؛ از این رو اتصال بندر شهید بهشتی به شبکه ریلی، امکان انتقال سریع و ارزان کانتینرها، محموله‌های فله و کالاهای با ارزش افزوده را فراهم کرده و مسیرهای جدید ترانزیتی را پیش روی صادرکنندگان و فعالان ترانزیت قرار می‌دهد.
وی ادامه داد: از منظر کارکردی، مزایای اصلی اتصال بندر به شبکه ریلی در چند محور کلیدی خلاصه می‌شود. نخست، کاهش هزینه‌های لجستیکی و افزایش بهره‌وری؛ حمل ریلی برای بارهای سنگین و فواصل طولانی، هزینه هر تن‌کیلومتر را به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد و همین امر رقابت‌پذیری کالای ایرانی در بازارهای خارجی را تقویت می‌کند.
ابراهیمی کاوری تاکید کرد: دوم، افزایش ظرفیت و سرعت تخلیه و بارگیری بندر با دسترسی ریلی، جریان خروج و ورود کالا را روان‌تر می‌کند و صف کامیون‌ها و تراکم در محوطه بندر کاهش می‌یابد. سوم، کاهش مخاطرات جاده‌ای و زیست‌محیطی؛ انتقال حجم بالایی از بارها از جاده به ریل، تصادفات، مصرف سوخت و انتشار آلاینده‌ها را کاهش می‌دهد و در بلندمدت هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را کم می‌کند.
وی افزود: چهارم، تضمین تداوم و تاب‌آوری زنجیره تأمین؛ شبکه ریلی علاوه بر تنوع‌بخشی مدالی، در شرایط بحران یا اختلالات جاده‌ای، پایداری بیشتری در لجستیک ملی ایجاد می‌کند. تمرکز ویژه بر بندر شهید بهشتی و مسیر چابهار - زاهدان دلایل راهبردی خاص خود را دارد.
این کارشناس ارشد مناطق آزاد تجاری تاکید کرد: چابهار به‌واسطه دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد و عمق مناسب برای جابجایی کشتی‌های بزرگ، موقعیتی منحصربه‌فرد در جنوب شرق کشور دارد. تکمیل مسیر ریلی چابهار زاهدان و اتصال بندر شهید بهشتی، چابهار را به هاب ترانزیتی جنوب کشور و دروازه‌ای مطمئن برای دسترسی به بازارهای افغانستان، آسیای میانه و فراتر تبدیل می‌کند.
وی یادآور شد: این کریدور می‌تواند به‌عنوان مسیر جایگزین و مکمل برای مسیرهای ترانزیتی منطقه‌ای عمل کند، فشار بر مسیرهای مرسوم را کاهش دهد و پذیرای محموله‌های ترانزیتی کشورهای همسایه باشد. یکی از پیامدهای مهم چنین اتصالی، جذب بار ترانزیتی منطقه‌ای است، چرا که افغانستان و کشورهای آسیای میانه به مسیرهای دست‌یافتنی و کم‌هزینه به آب‌های آزاد نیاز دارند.
ابراهیمی کاوری ادامه داد: کریدور چابهار - زاهدان در ترکیب با شبکه ریلی داخلی، مسیری رقابتی در مقابل مسیرهای دیگر منطقه‌ای ارائه می‌دهد و توجیه‌پذیری اقتصادی انتقال کالا از راه دریایی به داخل قاره را افزایش می‌دهد. این ظرفیت می‌تواند منجر به رشد درآمدهای بندری، توسعه خدمات لجستیکی محلی و ارتقای زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای شود.
وی تصریح کرد: در کنار این مزایا، باید به چالش‌ها و ملاحظات فنی و سازمانی نیز توجه داشت تا صرف اجرای خط ریلی، منجر به تحقق منافع مورد انتظار نشود. از منظر فنی، طراحی ظرفیت ایستگاه‌ها و پایانه‌های بین‌مدلی بندر شهید بهشتی باید متناسب با پیش‌بینی حجم کانتینری و محمولات فله انجام گیرد.
وی افزود: ایجاد ترمینال‌های کانتینری مجهز، خط کالسکه‌کشی (rail yard) با ظرفیت مناسب، سیستم‌های تخلیه ماشینی و امکانات نگهداری کانتینر از ضروریات است. همچنین اتصال سیستم‌های اطلاعاتی بندر و اپراتورهای ریلی (WMS/TMS و سیستم‌های مانیتورینگ) برای هماهنگی زمان‌بندی کشتی، قطار و کامیون باید پیش‌بینی شود تا از ایجاد گلوگاه‌های عملیاتی جلوگیری گردد.
ابراهیمی کاوری ادامه داد: از منظر بین‌المللی و حقوقی، اتصال موفق نیازمند هماهنگی رویه‌های گمرکی و ترانزیتی، ایجاد پنجره واحد الکترونیک برای ترخیص سریع و اتخاذ رویه‌های تسهیلی برای عبور کالاهای ترانزیتی خارجی است. برای جذب مشتریان منطقه‌ای نیز باید بسته‌های تعرفه‌ای رقابتی، تضمین امنیت محموله و تسهیلات انطباق‌پذیر ارائه شود.
وی تصریح کرد: سازوکارهای توافقی با کشورهایی که قصد استفاده از این مسیر برای ترانزیت دارند، از جمله افغانستان، کشورهای آسیای میانه و هند، باید از پیش مذاکره و تثبیت شود تا مخاطره حقوقی و عملیاتی کاهش یابد. همچنین ترکیب منابع دولتی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، از جمله مدل‌های PPP، کنسشن‌ها و امتیازدهی به اپراتورها، می‌تواند راهکار عملی تأمین منابع لازم باشد.
این کارشناس ارشد مناطق آزاد تجاری افزود: لازم است مطالعه‌های اقتصادی دقیق شامل پیش‌بینی تقاضا (Demand Forecast)، تحلیل هزینه-فایده (Cost-Benefit Analysis) و سناریونگاری بلندمدت انجام شود تا حجم بار مورد انتظار، نرخ بازگشت سرمایه و ظرفیت مورد نیاز به‌صورت واقع‌گرایانه مشخص گردد.
وی تصریح کرد: ابعاد توسعه‌ای این پروژه نیز قابل‌تأمل است. اتصال ریلی به بندر شهید بهشتی، محرک شکل‌گیری پارک‌های لجستیکی، نواحی صنعتی متصل به بندر و زنجیره‌های پایین‌دستی صنایع معدنی و کشاورزی خواهد بود. این خوشه‌های صنعتی می‌توانند ارزش افزوده محلی ایجاد کرده، اشتغال پایدار فراهم کنند و صادرات غیرنفتی را متنوع سازند. همچنین کاهش استفاده از کامیون‌های سنگین و آلاینده‌ها، مزیت‌های زیست‌محیطی قابل‌توجهی دارد و به بهبود کیفیت زندگی جوامع محلی و پذیرش اجتماعی پروژه کمک می‌کند.
ابراهیمی کاوری چند توصیه راهبردی برای بهره‌برداری حداکثری از اتصال بندر شهید بهشتی به شبکه ریلی و تکمیل کریدور چابهار - زاهدان ارائه کرد: طراحی نقشه راه جامع لجستیکی شامل خطوط عملیاتی بندر، ایستگاه‌های ریلی، ترمینال‌های میان‌مدلی و مسیرهای دسترسی جاده‌ای؛ ایجاد پنجره واحد الکترونیک برای ترخیص و تسهیل ترانزیت کالا؛ تدوین بسته‌های مشوق برای اپراتورهای ریلی و صاحبان کالا جهت انتقال بار از جاده به ریل؛ جذب سرمایه‌گذاران استراتژیک و اپراتورهای بین‌المللی بندری با مدل‌های PPP؛ توسعه زیرساخت‌های جنبی مانند انبارهای کانتینری، سردخانه‌ها و خدمات ارزش‌افزوده در نزدیکی بندر؛ آموزش نیروی انسانی متخصص در مدیریت پایانه‌های ریلی - بندری و لجستیک چندوجهی؛ و پیگیری مذاکرات منطقه‌ای برای تضمین عبور و بهره‌برداری ترانزیتی کشورهای همسایه از این مسیر.
وی در پایان خاطرنشان کرد: اتصال بندر شهید بهشتی به شبکه ریلی و تکمیل خط چابهار -زاهدان فراتر از یک پروژه عمرانی است و می‌تواند نقطه عطفی در بازتعریف نقش ایران در شبکه‌های ترانزیتی منطقه‌ای و جهانی باشد. با سیاست‌گذاری هوشمند، سرمایه‌گذاری هدفمند و هماهنگی میان‌بخشی، چابهار می‌تواند از یک بندر محلی به هاب ترانزیتی و لجستیکی منطقه‌ای تبدیل شود که ارزش افزوده‌ساز، اشتغال‌آفرین و پایدار است و دروازه اقتصاد ایران را به بازارهای جدید و گسترده می‌گشاید.
