همشهری آنلاین - گروه سیاسی: علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در روز اول مهر ۱۴۰۴ در گفت‌وگویی با اعضای اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، پرده از تلاش‌های دیپلماتیک یک‌ماهه اخیر ایران در بحث فشارهای هسته‌ای برداشت. این سخنان، که بخشی از آن در حساب رسمی او در شبکه اجتماعی ایکس منتشر شد، تصویری روشن از انعطاف ایران در مذاکرات هسته‌ای و امنیتی ارائه می‌دهد، اما همزمان از بدعهدی طرف‌های غربی و مطالبات غیرقابل قبول آنها، به‌ویژه در حوزه برنامه موشکی، گلایه دارد. لاریجانی از پذیرش مشروط پیشنهادهای اروپایی و روسی، همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، و ارائه پیشنهادهای ابتکاری ایران سخن گفت، اما تاکید کرد که پاسخ طرف مقابل، نه جزیی و فنی، بلکه ساختاری و حساس است.
لاریجانی در بخش‌های مهمی در صحبت‌هایش گفت «در این فاصله یک ماهه تمام راه‌هایی که اینها گفتند، با مذاکراتی که انجام دادیم، برای اینکه این کارها انجام نشود رفته‌ایم؛ هم در مورد آژانس عمل کردیم، هم پیشنهاد اروپایی‌ها را با یک تعدیلی گفتیم قبول داریم، هم پیشنهادی که روس‌ها گفتند و هم پیشنهادی که خودمان دادیم. اما درنهایت باز یک چیزی می‌گویند و جنس حرف‌شان اصلا از جنس خرده‌ریز نیست، جنسش مهم است». اظهاراتی که طعنه به موضوعات تغییر ساختاری در ایران و دنبال کردن این موضوع از سوی اروپایی‌ها و آمریکا می‌زنند.
زمینه تاریخی مذاکرات
مذاکرات هسته‌ای ریشه در توافق برجام در سال ۲۰۱۵ داشت، توافقی که قرار بود با رفع تحریم‌ها، همکاری اقتصادی و دیپلماتیک را تقویت کند، اما خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و ناتوانی اروپا در جبران تحریم‌های ثانویه، ایران را به کاهش تعهدات هسته‌ای خود سوق داد. مکانیسم اسنپ‌بک، که بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل را ممکن می‌سازد، از همان زمان به ابزاری برای فشار غرب تبدیل شد. در تابستان ۱۴۰۴، جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل، که با حمایت آمریکا همراه بود، مراکز هسته‌ای ایران را هدف قرار داد و مذاکرات را به تعلیق کشاند. این درگیری، بازرسی‌های آژانس را پیچیده کرد و ایران را به تقویت برنامه موشکی‌اش واداشت، برنامه‌ای که اکنون به یکی از محورهای اصلی اختلاف تبدیل شده است. در یک ماه گذشته، ایران تلاش کرد با همکاری با آژانس و پذیرش مشروط پیشنهادهای خارجی، مسیر دیپلماسی را باز نگه دارد، اما به نظر می‌رسد این تلاش‌ها با موانع جدی روبه‌رو شده است.
رمزگشایی‌های لاریجانی
لاریجانی قبل از سفر نیویورک مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور، در سخنان خود به تلاش‌های گسترده ایران برای جلوگیری از فعال‌سازی اسنپ‌بک اشاره داشت. او گفت که ایران در مذاکرات اخیر، پیشنهادهای اروپا و روسیه را با اصلاحاتی پذیرفته و حتی خود پیشنهادی ارائه کرده است. توافق با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در قاهره نهایی شد، یکی از این اقدامات بود. ایران با در نظر گرفتن ملاحظات امنیتی پس از بمباران مراکز هسته‌ای، ترتیبات خاصی را پذیرفت و وزیر امور خارجه آن را امضا کرد. با این حال، کشورهای اروپایی، به‌ویژه انگلیس، فرانسه و آلمان، به وعده خود برای عدم پیگیری اسنپ‌بک عمل نکردند و این مکانیسم را در شورای امنیت مطرح کردند. لاریجانی همچنین به پیشنهاد ۶ ماهه اروپا و طرح مشابه روسیه اشاره کرد که ایران هر دو را با اصلاحاتی پذیرفت، اما طرف مقابل همچنان به دنبال مطالباتی فراتر از توافقات بود. او این مطالبات را نه جزیی و فنی، بلکه ساختاری و حساس توصیف کرد، به‌ویژه درخواستی از سوی آمریکا برای محدود کردن برد موشک‌های ایران به کمتر از ۵۰۰ کیلومتر، که به گفته او، هیچ ایرانی با غیرتی آن را نمی‌پذیرد.
تحلیل مطالبات طرف مقابل
مطالبات مطرح‌شده توسط اروپا و آمریکا، که لاریجانی آنها را غیرقابل قبول خواند، به ۲ محور اصلی بازمی‌گردد: برنامه موشکی ایران و فعال‌سازی اسنپ‌بک. محدودیت برد موشک‌ها به ۵۰۰ کیلومتر، عملا توان دفاعی ایران را در برابر تهدیدات منطقه‌ای، به‌ویژه از سوی اسرائیل، تضعیف می‌کند. این درخواست، که در گزارش‌های اخیر رسانه‌های غربی نیز بازتاب یافته، به‌عنوان شرطی برای ادامه مذاکرات مطرح شده است. فعال‌سازی اسنپ‌بک نیز، که گزارش‌های آژانس مقدمه‌اش را فراهم می‌کردند، به معنای بازگشت تحریم‌های گسترده سازمان ملل است که اقتصاد ایران را تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد. لاریجانی این اقدامات را نقض وعده‌های دیپلماتیک دانست و تاکید کرد که ایران در حال مذاکره بود که با حمله نظامی اسرائیل مواجه شد. این بدعهدی، به گفته او، نشان‌دهنده عدم جدیت غرب در یافتن راه‌حل عادلانه است و مذاکرات را به بن‌بست کشانده است.
تایید گزارش‌های پیشین
اظهارات لاریجانی بسیاری از گزارش‌های هفته‌های اخیر را تایید می‌کند. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اواسط شهریور همسوتر با تلاش کشورهای اروپایی برای فعال‌سازی اسنپ‌بک شد، موضوعی که لاریجانی آن را نقض توافق قاهره خواند. رسانه‌های غربی مانند بی‌بی‌سی و فرانس ۲۴ نیز در هفته‌های گذشته به موضع سخت‌گیرانه اروپا و آمریکا اشاره کردند، اما همزمان اذعان داشتند که ایران درهای دیپلماسی را باز نگه داشته است، مشروط به اینکه مطالبات غیرمنطقی مطرح نشود. این گزارش‌ها به اصرار آمریکا بر محدودیت‌های موشکی اشاره داشتند، که لاریجانی هم با تاییدش، آن را مانعی اساسی در مسیر مذاکره دانست. این تایید نشان می‌دهد که ایران، برخلاف ادعاهای برخی منابع غربی مبنی بر عدم همکاری، در مذاکرات تحکراتی داشته، اما با مطالباتی مواجه شده که امنیت ملی‌اش را تهدید می‌کند.
پیامدها و چشم‌انداز
اظهارات لاریجانی پیامی دوگانه دارد: از یک سو، ایران آماده مذاکره عادلانه است و از سوی دیگر، در برابر مطالباتی که خطوط قرمز امنیتی‌اش را نقض کند، ایستادگی خواهد کرد. با نزدیک شدن به ضرب‌الاجل اسنپ‌بک در پایان مهر، خطر تشدید تحریم‌ها یا حتی درگیری‌های جدید وجود دارد. شکست مذاکرات می‌تواند ایران را به سمت تقویت ائتلاف با روسیه و چین سوق دهد، به‌ویژه که لاریجانی از پذیرش پیشنهادهای روسی سخن گفت. این رویکرد می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را تغییر دهد و تنش‌ها را افزایش دهد. از سوی دیگر، اگر غرب از مطالبات غیرقابل قبول خود عقب‌نشینی کند، امکان بازگشت به میز مذاکره وجود دارد. لاریجانی تاکید کرد که ایران پیشنهادهای عاقلانه را می‌پذیرد، اما هرگز به بهای تضعیف توان دفاعی‌اش تن به توافق نخواهد داد.
سخنان علی لاریجانی در اول مهر ۱۴۰۴، نه تنها انعطاف دیپلماتیک ایران را به نمایش گذاشت، بلکه پرده از پیچیدگی‌ها و موانع مذاکرات هسته‌ای و امنیتی برداشت. این اظهارات، که در بحبوحه تنش‌های منطقه‌ای و فشارهای بین‌المللی ایراد شد، نشان‌دهنده تلاش ایران برای حفظ توازن بین دیپلماسی و دفاع از منافع ملی است. با این حال، بدعهدی طرف‌های غربی و اصرار بر مطالباتی که خطوط قرمز ایران را نقض می‌کند، چشم‌انداز مذاکرات را تیره کرده است. در حالی که ضرب‌الاجل اسنپ‌بک نزدیک می‌شود، جهان نظاره‌گر انتخاب‌های بعدی ایران و واکنش غرب خواهد بود. آیا دیپلماسی می‌تواند از بن‌بست کنونی عبور کند، یا منطقه به سمت تنش‌های بیشتری پیش خواهد رفت؟ پاسخ به این پرسش، نه تنها به تصمیمات ایران، بلکه به نیت واقعی قدرت‌های جهانی بستگی دارد.
