خبرگزاری مهر، گروه استانها: خراسان جنوبی با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، سال‌هاست که درگیر چالش‌های جدی کم‌آبی، فرسایش خاک و تغییرات اقلیمی است.
کاهش بارندگی‌ها، بی‌نظمی در الگوی بارش و افزایش دمای زمین، تهدیدی جدی برای کشاورزی و حیات روستایی این خطه به شمار می‌رود. با این حال، اجرای طرح‌های نوین آبخیزداری در سال‌های اخیر توانسته نقطه امیدی برای مردم و کشاورزان ایجاد کند و خراسان جنوبی را در زمره استان‌های پیشتاز کشور در مدیریت منابع آب و خاک قرار دهد.
طرح ملی آبخیزداری در بخش زهان شهرستان زیرکوه یکی از نمونه‌های موفق این رویکرد است، این طرح با هدف مهار سیلاب‌ها، نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی، تغذیه قنات‌ها و حفاظت از زمین‌های کشاورزی اجرا شده و توانسته تأثیرات ملموسی بر زندگی مردم منطقه بگذارد. به همین منظور جمعی از خبرنگاران استان در قالب یک تور رسانه‌ای از سه پروژه آبخیزداری در این بخش بازدید کردند تا ثمرات و دستاوردهای آن را از نزدیک مشاهده کنند.
علیرضا نصرآبادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی تأکید کرد: تمام اقدامات حوزه منابع طبیعی باید به پایداری منابع پایه آب، خاک و گیاه منجر شود.
تغییر اقلیم و یک دغدغه
وی با اشاره به تغییرات جدی اقلیمی در ۱۵ تا ۲۰ سال اخیر گفت: اگر در گذشته دغدغه اصلی کشاورزی کیفیت خاک بود، امروز بحران آب، تغییر اقلیم و گرمایش زمین نیز توسعه پایدار کشاورزی را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.
نصرآبادی افزود: تغییر رژیم بارش‌ها باعث شده وقوع سیلاب در هر فصلی از سال امکان‌پذیر باشد. در چنین شرایطی سازه‌های آبخیزداری نقش حیاتی دارند؛ چراکه علاوه بر مهار خسارات سیل، زمینه نفوذ آب در زمین، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و تقویت قنات‌ها را فراهم می‌کنند.
وی به اجرای طرح‌های الگویی در استان اشاره کرد و افزود: طرح آبخیز تا جالیز که در سال ۱۴۰۲ آغاز شد، امروز در سطح ملی به‌عنوان تجربه‌ای موفق شناخته می‌شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: این طرح مدیریت آب را از بالادست کوهستان تا مزرعه دنبال می‌کند و شامل اصلاح مسیر سیلاب، تقویت قنات‌ها، لوله‌گذاری و استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری است.
وسعت حوزه آبخیزداری زهان ۱۵۲ هزار هکتار است
مدیرکل منابع طبیعی استان درباره وسعت حوزه‌های آبخیز بخش زهان گفت: این بخش بیش از ۱۵۲ هزار هکتار وسعت دارد که حدود ۷۷ هزار هکتار آن حوزه آبخیز است و تاکنون بیش از ۵۰ درصد آن مطالعه و عملیات اجرایی شده است که هدف اصلی، مدیریت سیلاب و کاهش شدت جریان‌های مخرب پایین‌دست است.
نصرآبادی با اشاره به عملکرد سازه‌های آبخیزداری گفت: این سازه‌ها بارها آبگیری و سرریز کرده‌اند و آثار مثبت آن‌ها در کاهش خسارات سیلاب، نفوذ آب به زمین و بهبود منابع آبی پایین‌دست کاملاً مشهود است.
وی عنوان کرد: نوع سازه‌ها متناسب با موقعیت جغرافیایی و دسترسی به مصالح بومی انتخاب شده است. برخی سازه‌ها سنگی ملاتی هستند و نمونه‌ای از بهره‌گیری صحیح از ظرفیت‌های بومی و دانش فنی برای مدیریت منابع آب و خاک به شمار می‌روند.
مدیریت بیش از ۱۰۰ میلیون مترمکعب سیلاب در یک سال
مدیرکل منابع طبیعی استان با اشاره به عملکرد سال گذشته بیان کرد: در سال آبی گذشته بیش از ۱۰۳ میلیون مترمکعب سیلاب مدیریت شد؛ رقمی بی‌سابقه که نشان‌دهنده موفقیت طرح‌های اجراشده است.
نصرآبادی همچنین سابقه اجرای پروژه‌های بین‌المللی از دهه ۶۰ میلادی در شهرستان زیرکوه را یادآور شد و گفت: «استان خراسان جنوبی با وسعت بیش از ۱۵ میلیون هکتار، حدود ۷/۵ میلیون هکتار حوزه آبخیز دارد که تاکنون بیش از دو میلیون هکتار آن مطالعه و بخشی اجرایی شده است.
وی با اشاره به اقدامات ملی تصریح کرد: در سال ۱۳۹۶ طرح مدیریت سیلاب‌های بالادست قنوات از استان به مجلس ارائه شد و با موافقت مقام معظم رهبری، برای نخستین بار برداشت از صندوق توسعه ملی برای آبخیزداری مجاز شد. این اقدام نقطه آغاز حرکت فراگیر در سطح کشور بود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: در سال ۱۳۹۹ اعتبارات محرومیت‌زدایی نیز به آبخیزداری اختصاص یافت و سهم خراسان جنوبی بیش از هزار میلیارد ریال بود.
طرح آبخیز تا جالیز در قنات بلده فردوس الگوی کشوری
نصرآبادی ادامه داد: اکنون پروژه‌های الگویی ملی همچون مدیریت آب و خاک در قنوات بلده، بیش از ۱۳ رشته قنات و ۱۵ هزار هکتار از اراضی را تحت پوشش قرار داده‌اند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به شرایط اقلیمی سخت خراسان جنوبی افزود: بحران آب، فرسایش خاک و تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر توسعه پایدار کشاورزی را به‌شدت دشوار کرده است چرا که بارش‌ها دیگر نظم گذشته را ندارند و در هر فصل احتمال وقوع سیلاب وجود دارد.
وی اظهار کرد: در این شرایط، اجرای سازه‌های آبخیزداری بهترین راهکار برای کنترل و مدیریت سیلاب است و نقش آن در حفظ زندگی مردم و زمین‌های کشاورزی بسیار حیاتی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی به پروژه‌های موفق استان اشاره کرد و گفت: «طرح آبخیز تا جالیز در قنات بلده فردوس از سال ۱۴۰۲ آغاز شد و امروز به الگوی کشوری تبدیل شده است.
وی افزود: این طرح مدیریت سیلاب، مرمت قنات، لوله‌گذاری، انتقال آب و اصلاح الگوی کشت را در یک مجموعه جامع اجرا می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان تهدید کم‌آبی را به فرصت تبدیل کرد.
چابک، کارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی زیرکوه هم، در بازدید رسانه‌ای از پروژه‌های آبخیزداری بخش زهان گفت: امروز شاهد ثمرات اجرای پروژه‌های آبخیزداری در عمل هستیم واین اقدامات نه تنها به حفاظت از منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه به امنیت غذایی و پایداری کشاورزی استان نیز مستقیماً مرتبط است.
وی اظهار کرد: با اجرای این سازه‌ها خانواده‌های بسیاری بهره مند خواهند شد و نقش مهمی در پایداری آب و خاک ایجاد خواهد کرد.
کارشناس آبخیزداری شهرستان زیرکوه، با اشاره به اجرای عملیات آبخیزداری در بالادست قنوات روستای مهرک اظهار کرد: حجم کلی پروژه حدود ۱۲۰۰ مترمکعب است که تاکنون حدود ۵۸۰ مترمکعب آن اجرا شده است.
چابک تصریح کرد: این طرح که با پیگیری‌های طولانی مدت و درخواست‌های مردمی به مرحله اجرا رسیده، به طور مستقیم پنج منبع آبی را تحت تأثیر قرار داده و نقش مهمی در بهبود معیشت و اقتصاد اهالی خواهد داشت.
وی افزود: پیش از احداث این سازه، باغات زرشک و اراضی کشاورزی روستا سالانه در معرض خسارت سیلاب قرار داشتند و در هر باغ دو تا سه اصله درخت از بین می‌رفت که با اجرای این پروژه بخش مهمی از این خسارات کنترل خواهد شد.
چابک با بیان اینکه تاکنون در سطح شهرستان حدود ۸۰ سازه آبخیزداری به بهره‌برداری رسیده و ۵۰ سازه دیگر نیز با انجام مطالعات، تهیه نقشه و طرح، آماده اجرا هستند، گفت: برای اجرای این سازه‌ها حدود ۱۶۸ میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
وی تصریح کرد: همچنین یک حوزه جدید در دست مطالعه قرار دارد که بر اساس برآوردها، حدود ۲۰ تا ۳۰ سازه دیگر به مجموع طرح‌های آبخیزداری شهرستان افزوده خواهد شد.
وی با بیان اینکه ارزش سازه‌های اجراشده به نرخ روز بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود، گفت: در صورت تخصیص اعتبارات لازم، سازه فعلی نیز تکمیل خواهد شد.
وی ادامه داد: تاکنون دو متر از بدنه آن احداث شده و با تکمیل پنج متر باقی‌مانده، مخزنی به حجم تقریبی ۱۲۰ هزار مترمکعب شکل خواهد گرفت که ذخیره‌سازی و مدیریت آب را به شکل چشمگیری ارتقا می‌دهد.
کارشناس آبخیزداری شهرستان زیرکوه خاطرنشان کرد: از مزایای این طرح حدود ۷۰ تا ۸۰ خانوار ساکن در روستاهای مهرک لاغری و اطراف، معادل جمعیتی حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر، به طور مستقیم بهره‌مند می‌شوند و علاوه بر آن، روستاهای مجاور که در منابع آبی پایین‌دست سهیم هستند نیز از آثار مثبت آن برخوردار خواهند شد.
بازدید رسانه‌ای از پروژه‌های آبخیزداری بخش زهان نشان داد که خراسان جنوبی در مسیر درستی برای مقابله با بحران آب و تغییرات اقلیمی گام برداشته است. آنچه در این بازدید به وضوح مشاهده شد، تأثیر مستقیم و عملی سازه‌های آبخیزداری بر زندگی مردم منطقه بود؛ از کاهش خسارات سیلاب گرفته تا تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و افزایش بهره‌وری کشاورزی.
به گفته کارشناسان، این اقدامات تنها محدود به ایجاد چند سازه سنگی یا ملاتی نیست، بلکه تلفیقی از دانش بومی، فناوری نوین و مدیریت هوشمند منابع طبیعی است که می‌تواند به‌عنوان الگویی موفق در سایر استان‌های کشور نیز مورد استفاده قرار گیرد.
اهمیت این پروژه‌ها در شرایطی دوچندان می‌شود که تغییرات اقلیمی دیگر یک پیش‌بینی نیست، بلکه واقعیتی ملموس است که با هر بارش شدید و وقوع سیلاب خود را نشان می‌دهد.
مدیریت بیش از ۱۰۰ میلیون مترمکعب سیلاب در سال گذشته گواهی روشن بر کارآمدی این طرح‌هاست. تجربه موفق «آبخیز تا جالیز» در قنات بلده فردوس نیز ثابت می‌کند که با نگاهی جامع می‌توان تهدید کم‌آبی را به فرصتی پایدار برای توسعه تبدیل کرد.
اکنون خراسان جنوبی با وسعت پهناور و شرایط سخت اقلیمی، به الگویی ملی در حوزه آبخیزداری بدل شده است و این دستاوردها نشان می‌دهد که اگر حمایت‌های ملی و استانی ادامه یابد، می‌توان امیدوار بود نه‌تنها کشاورزی این استان حفظ شود، بلکه امنیت غذایی و پایداری منابع طبیعی کشور نیز تضمین گردد.
