همشهری آنلاین - گروه سیاسی: در سال‌های اخیر میدان‌های نبرد جهان شاهد تغییراتی اساسی بوده است. آنچه زمانی بیشتر به موشک‌های بالستیک، هواپیماهای جنگنده و سامانه‌های پدافندی کلاسیک مربوط می‌شد، امروز با موجی از پرنده‌های بدون سرنشین ارزان‌قیمت و پرکاربرد دگرگون شده است. این تحولات نه تنها تاکتیک‌های جنگی را تغییر داده، بلکه مسیر سرمایه‌گذاری‌های صنایع دفاعی و سیاست‌های امنیتی کشورها را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
یکی از مهمترین رویدادهایی که در هفته‌های اخیر توجه رسانه‌ها را جلب کرد، نمایش زنده شرکت آمریکایی «اپیروس» بود. این شرکت در ایالت ایندیانا سامانه‌ای موسوم به «لئونیداس» را آزمایش کرد؛ سلاحی مبتنی بر امواج مایکروویو پرفشار که توانست ۶۱ پهپاد مهاجم را به‌طور کامل از کار بیندازد. در این آزمایش، همان‌گونه که مدیران شرکت توضیح دادند، اوج نمایش زمانی بود که ۴۹ پهپاد در یک لحظه و تنها با یک پالس الکترومغناطیسی سرنگون شدند. اندی لاوری، مدیرعامل اپیروس، این رویداد را «نقطه عطفی در جنگ الکترونیک» توصیف کرد و «مایکل هایت»، مدیر فناوری شرکت، نیز با تأکید بر اینکه «نمی‌توان در برابر موج‌های پهپادی با منطق یک در برابر یک جنگید»، بر ضرورت یافتن راهکارهای تازه و سامانه‌های پرقدرتی چون انرژی هدایت‌شده اشاره کرد.
شرکت آمریکایی اپیروس با نمایش سیستم جدید مایکروویو پرقدرت خود، لئونیتس، در آزمایشی زنده، ۶۱ پهپاد تهاجمی را با موفقیت ۱۰۰ درصد ساقط کرد. این فناوری که با پالس الکترومغناطیسی (EMP) پهپادهای دشمن را غیرفعال می‌کند، می‌تواند تحولی در نبردهای هوایی بدون سرنشین ایجاد کند.
این شرکت مستقر در کالیفرنیا، سیستم مایکروویو پرقدرت لئونیتس خود را در نمایش شلیک زنده در پایگاه کمپ آتربری در ایندیانا به نمایش گذاشت. این شرکت اعلام کرد که در این آزمایش، ۶۱ پهپاد از ۶۱ پهپاد هدف با موفقیت غیرفعال شدند و از آسمان به زمین افتادند. این نمایش در حضور نمایندگان وزارت دفاع آمریکا و مقامات ۹ کشور متحد آمریکا برگزار شد.
سیستم لئونیتس با شلیک امواج مایکروویو پرقدرت، پالس الکترومغناطیسی (EMP) تولید می‌کند که مدارهای الکترونیکی دسته‌های پهپادهای دشمن را مختل کرده و آن‌ها را غیرفعال می‌کند. نقطه اوج این نمایش، ساقط کردن همزمان ۴۹ پهپاد در یک لحظه بود. این سیستم در سه نوع ثابت، متحرک و حتی مدل کپسولی برای نصب روی سامانه‌های هوایی دوست طراحی شده است.
مایکل هایت، مدیر ارشد فناوری شرکت اپیروس، درباره پتانسیل این سیستم جنگ الکترونیک در تحول نبردهای هوایی بدون سرنشین گفت: ما به راه‌حلی متفاوت نیاز داریم. نمی‌توانیم به‌صورت تک‌به‌تک با پهپادها مقابله کنیم؛ باید یک به چند را هدف قرار دهیم. نیاز به سامانه‌های جنگ الکترونیک (EW) داریم که بتوانند تعداد زیادی پهپاد را خنثی کنند. اما وقتی دشمن سامانه‌های جنگ الکترونیک را مقاوم‌سازی می‌کند، باید فراتر برویم. اینجا جایی است که فناوری‌هایی مثل مایکروویو پرقدرت وارد می‌شوند و می‌توانند حجم زیادی از پهپادها را از کار بیندازند. چند هفته پیش، ما ۴۹ پهپاد را در کمتر از یک ثانیه ساقط کردیم. تنها دلیل اینکه تعداد محدود به ۴۹ بود، این بود که ما فقط این تعداد پهپاد برای آزمایش تهیه کرده بودیم. آماده‌سازی دسته‌های پهپاد کار سختی است، اما ما می‌توانیم آن‌ها را به‌راحتی از کار بیندازیم.
هایت افزود: ما باید متفاوت فکر کنیم. رویکرد تک‌به‌تک از ابتدای دفاع هوایی مرسوم بوده، اما تهدید پهپادها کاملا متفاوت است. نمی‌توانیم با روش‌های سنتی با این تهدید مقابله کنیم. باید راه‌هایی پیدا کنیم که تعداد زیادی پهپاد را به‌طور مؤثر و سریع از بین ببریم.
سامانه‌های لیزری اسرائیل و رویکرد تازه
همزمان اسرائیل نیز پروژه‌ای را به نمایش گذاشته که نشان‌دهنده تغییر معادلات پدافند هوایی است. وزارت دفاع این کشور از سامانه لیزری «پرتوی آهنین» خبر داد که به گفته مقام‌های رافائل، شرکت سازنده، برای نخستین بار در جهان به سطح «بلوغ عملیاتی کامل» رسیده است. یووال اشتاینیتز، مدیر هیئت مدیره رافائل، گفت این سامانه «جنگ‌های آینده را دگرگون خواهد کرد». اهمیت چنین سامانه‌ای در آن است که هزینه هر شلیک در مقایسه با موشک‌های گران‌قیمت «گنبد آهنین» بسیار پایین‌تر است و می‌تواند برای مقابله با تهدیدهای کوچک و پرشمار همچون پهپادها و راکت‌های کوتاه‌برد به کار گرفته شود.
در واقع آنچه اسرائیل و ایالات متحده در سال‌های اخیر به‌وضوح دریافته‌اند، این است که تهدیدهای نوظهور با ابزارهای قدیمی قابل پاسخ‌گویی نیستند. اگر برای سرنگونی یک پهپاد ارزان‌قیمت، موشکی با هزینه صدها هزار دلار شلیک شود، نتیجه آن چیزی جز خالی شدن انبارهای مهمات و فرسودگی سامانه‌ها نیست. این تناقض راهبردی باعث شده تمرکز بر فناوری‌های لیزری، انرژی هدایت‌شده و سامانه‌های مایکروویوی افزایش یابد.
جنگ اوکراین و اوج‌گیری تهدید پهپادی
جنگ اوکراین نقطه عطفی بود که نقش پهپادها را در میدان نبرد به رخ کشید. از سال ۲۰۲۲ تاکنون، استفاده گسترده از پهپادهای انتحاری و شناسایی، به‌ویژه پهپادهای ارزان ساخت ایران مانند خانواده «شاهد»، توجه جهانیان را جلب کرده است. گزارش‌های متعدد از سوی منابع غربی و اوکراینی نشان داد که روسیه از این پهپادها برای حمله به زیرساخت‌های انرژی و اهداف شهری بهره گرفته است. هرچند ایران در مقاطعی این موضوع را تکذیب کرد، اما وجود بقایای پهپادهای ایرانی در خاک اوکراین و تحلیل‌های مراکز مستقل نظامی و امنیتی غربی گواهی بر انتقال این فناوری بود. ایران نیز به‌تدریج صادرات این تسلیحات به روسیه قبل از جنگ اوکراین را مورد پذیرش قرار داد.
همین مسئله باعث شد کشورهای اروپایی و آمریکا بیش از گذشته بر ساخت سامانه‌های پدافند هوایی با هزینه پایین‌تر تمرکز کنند. در واقع پهپادهای ارزان و در عین حال موثر ایران به الگویی برای بازتعریف تهدیدات تبدیل شدند و کشورهای غربی را واداشتند تا در راهبردهای خود بازنگری کنند.
معضل نسبت هزینه به تهدید
یکی از دغدغه‌های اصلی نظامیان و تحلیلگران امنیتی، نسبت هزینه دفاع به هزینه حمله است. کارشناسان مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی در واشنگتن بارها هشدار داده‌اند که «منطق هزینه‌ای» در نبردهای نوین به ضرر نیروهای مدافع تمام می‌شود. اگر دشمن بتواند با صرف چند ده هزار دلار موجی از پهپادها را روانه کند، ولی کشور مدافع ناچار باشد برای مقابله میلیون‌ها دلار خرج کند، توازن میدان نبرد به‌سرعت تغییر خواهد کرد. همین عامل است که موجب شده سامانه‌های لیزری اسرائیل یا فناوری‌های موجی آمریکا از اهمیت دوچندان برخوردار شوند؛ زیرا هزینه عملیاتی آن‌ها در مقایسه با موشک‌های رهگیر کلاسیک بسیار پایین‌تر است.
ایران و نقش آن در تحولات پهپادی
ایران طی دو دهه گذشته سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در زمینه ساخت پهپادهای شناسایی، رزمی و انتحاری کرده است. نخستین پهپادهای ایرانی در جریان جنگ ایران و عراق با نمونه‌های ابتدایی ساخته شدند، اما امروز خانواده‌های متنوعی مانند «شاهد»، «مهاجر» و «کرار» به تولید انبوه رسیده‌اند. پهپادهای ایرانی علاوه بر توانایی حمل سلاح و مواد منفجره، قابلیت پرواز طولانی و حمله به اهداف دوربرد را دارند.
گزارش‌های رسانه‌ای در سال‌های اخیر مدعی هستند که این پهپادها نه تنها در ارتش ایران، بلکه در دست گروه‌های نیابتی ادعایی غرب و متحدان منطقه‌ای نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از یمن گرفته تا لبنان و عراق، نمونه‌های مختلفی از حضور پهپادهای ایرانی دیده شده است. همین مسئله باعث شده که بسیاری از کشورهای غربی، ایران را یکی از بازیگران کلیدی در «انقلاب پهپادی» اخیر بدانند.
واکنش ایالات متحده و بحث‌های سیاسی
موضوع پهپادهای ایرانی حتی وارد عرصه سیاست داخلی آمریکا نیز شده است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق، در یکی از سخنرانی‌های خود به‌صراحت گفت: «به یکی از شرکت‌ها گفتم من تعداد زیادی پهپاد می‌خواهم. ایران پهپادهای خوبی می‌سازد و آن‌ها را با ۳۵ تا ۴۰ هزار دلار تولید می‌کند.» این جمله که در رسانه‌های آمریکایی بازتاب گسترده یافت، نشان‌دهنده شکاف هزینه‌ای میان پهپادهای ایرانی و محصولات گران‌قیمت شرکت‌های دفاعی آمریکاست.
چنین اظهارنظرهایی نه تنها به بعد نظامی، بلکه به بعد اقتصادی و صنعتی ماجرا اشاره دارد. در واقع حتی در آمریکا نیز برخی سیاستمداران به این نتیجه رسیده‌اند که نمی‌توان صرفا با اتکا به سامانه‌های پیچیده و گران‌قیمت با تهدیدات نوین مقابله کرد.
اروپا و دغدغه مشترک
اروپایی‌ها نیز در جریان جنگ اوکراین به‌خوبی درک کردند که زیرساخت‌های حساس آنان در برابر موج‌های پهپادی آسیب‌پذیر است. گزارش‌هایی از آلمان و فرانسه نشان می‌دهد که این کشورها در پی ایجاد پروژه‌های مشترک برای توسعه سامانه‌های ضدپهپادی هستند. از جمله استفاده از توپخانه‌های هوشمند با گلوله‌های ویژه، پهپادهای رهگیر و حتی پرنده‌های کوچک‌تر برای شکار پهپادهای دشمن.
در عین حال همکاری‌های فناورانه با آمریکا برای بهره‌برداری از سامانه‌های موجی و لیزری افزایش یافته است. برخی تحلیلگران اروپایی هشدار داده‌اند که اگر روند کنونی ادامه یابد، اروپا به میدان آزمایش جدی جنگ‌های پهپادی تبدیل خواهد شد.
آینده میدان نبرد و تغییر استراتژی‌ها
با توجه به آنچه در سه سال گذشته رخ داده، به‌روشنی می‌توان گفت که نبردهای آینده دیگر مشابه جنگ‌های کلاسیک نخواهند بود. موج‌های پهپادی، چه در اوکراین و چه در خاورمیانه، نشان داده‌اند که توازن قوا را می‌توان با ابزارهای کوچک و ارزان تغییر داد. همین واقعیت کشورهای مختلف را بر آن داشته تا به جای اتکا صرف به موشک‌های رهگیر یا هواپیماهای جنگنده، بر سامانه‌های نوین مانند لیزر، امواج مایکروویو و جنگ الکترونیک سرمایه‌گذاری کنند.
از سوی دیگر، کشورهایی مانند ایران با تولید انبوه پهپادهای ارزان نشان داده‌اند که حتی بدون داشتن ناوگان بزرگ هواپیماهای مدرن نیز می‌توان بر معادلات منطقه‌ای اثر گذاشت. این موضوع نه تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای در حال توسعه را تشویق کرده تا در حوزه پهپادها سرمایه‌گذاری کنند.
تحولات اخیر نشان می‌دهد که جهان وارد دوره‌ای تازه از نبردهای هوایی شده است. اگر دیروز سامانه‌های دفاعی تنها نگران موشک‌های بالستیک بودند، امروز باید همزمان با موج‌های پهپادی و تهدیدات نامتقارن مقابله کنند. نمایش‌های اپیروس در آمریکا و پروژه‌های لیزری اسرائیل تنها دو نمونه از ده‌ها تلاش جهانی برای یافتن پاسخی ارزان‌تر و موثرتر به این تهدید است.
نقش ایران در این میان به‌عنوان تولیدکننده و صادرکننده پهپادهای ارزان و موثر غیرقابل انکار است. چه در جنگ اوکراین و چه در تنش‌های منطقه‌ای، نام ایران بارها به‌عنوان عامل تاثیرگذار مطرح شده است. در عین حال، کشورهای غربی نیز با درک این واقعیت، تلاش می‌کنند سامانه‌های پدافندی جدیدی بسازند که بتوانند در برابر موج‌های پهپادی دوام بیاورند.
آینده نبردها بیش از هر زمان دیگری به رقابت میان پهپادهای کم‌هزینه و پدافندهای نوین وابسته خواهد بود. این رقابت نه تنها سرنوشت جنگ‌های منطقه‌ای را تعیین می‌کند، بلکه بر صنعت دفاعی جهان، سیاست‌های امنیتی و حتی اقتصاد کشورها نیز اثر خواهد گذاشت.
