با نزدیک شدن به ماه اکتبر، توجه جامعه علمی و فرهنگی جهان بار دیگر به استکهلم و اسلو دوخته شده است؛ جایی که قرار است نام برگزیدگان جدید جایزه نوبل اعلام شود. این مراسم که هر سال در نخستین روز‌های اکتبر برگزار می‌شود، نه‌تنها جشن بزرگ علم و انسانیت است، بلکه یادآور وصیت تاریخی آلفرد نوبل است؛ مخترع و صنعتگری که بخش اعظم ثروت خود را برای پاسداشت خدمت به بشریت وقف کرد.
به گزارش تابناک به نقل از برنا؛ بر اساس اعلام پایگاه رسمی نوبل پرایز، برنامه اعلام جوایز نوبل سال ۲۰۲۵ از ۶ تا ۱۳ اکتبر (۱۴ تا ۲۱ مهر ۱۴۰۴ به وقت ایران) برگزار خواهد شد و هر روز یکی از رشته‌ها برنده خود را خواهد شناخت.
در این گزارش با تاریخچه شکل‌گیری جایزه نوبل، فلسفه اهدای آن و جزئیات کلیدی درباره روند انتخاب برندگان آشنا خواهیم شد.
تقویم نوبل ۲۰۲۵؛ از پزشکی تا اقتصاد
به گزارش نوبل پرایز، موسسات اعطاکننده جوایز نوبل جدول زمانی زیر را برای اعلام جوایز امسال منتشر کرده‌اند:
• نوبل فیزیولوژی یا پزشکی: دوشنبه ۶ اکتبر، ساعت ۱۱:۳۰ به وقت اروپای مرکزی (۱۴ مهر ساعت ۱۳:۰۰ به وقت ایران)
• نوبل فیزیک: سه‌شنبه ۷ اکتبر، ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۱۵ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
• نوبل شیمی: چهارشنبه ۸ اکتبر، ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۱۶ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
• نوبل ادبیات: پنجشنبه ۹ اکتبر، ساعت ۱۳:۰۰ به وقت اروپای مرکزی (۱۷ مهر ساعت ۱۴:۳۰ به وقت ایران)
• نوبل صلح: جمعه ۱۰ اکتبر، ساعت ۱۱:۰۰ به وقت اروپای مرکزی (۱۸ مهر ساعت ۱۲:۳۰ به وقت ایران)
• نوبل اقتصاد: دوشنبه ۱۳ اکتبر، ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۲۱ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
هر سال در این بازه زمانی چشمان میلیون‌ها نفر از پژوهشگران، نویسندگان و فعالان مدنی به سوی سوئد و نروژ دوخته می‌شود تا ببینند در میان نامزد‌های بی‌شمار چه کسانی به عنوان شایسته‌ترین افراد برای دریافت بزرگ‌ترین جایزه علمی و فرهنگی جهان انتخاب می‌شوند.
آلفرد نوبل مردی که از دینامیت به صلح رسید
سرگذشت جایزه نوبل بدون شناخت چهره پیچیده و در عین حال انسان‌دوست بنیان‌گذار آن، ناقص است. آلفرد برنهارد نوبل در سال ۱۸۳۳ در استکهلم سوئد به دنیا آمد. او مهندس، شیمیدان و مخترعی بود که بیش از ۳۵۰ اختراع ثبت‌شده داشت؛ مهم‌ترین آنها دینامیت بود، اختراعی که در عین تسهیل ساخت‌وساز و حفاری در جنگ‌ها نیز کاربرد یافت و همین مسئله موجب احساس گناه و مسئولیت اخلاقی نوبل شد.
نوبل در واپسین سال‌های زندگی در پی انتقاداتی که او را تاجر مرگ می‌خواندند، تصمیم گرفت نام خود را با خدمت به بشریت جاودانه کند. در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵ او سومین و آخرین وصیت‌نامه خود را امضا کرد؛ سندی که پایه‌گذار جوایز نوبل شد.
وصیت‌نامه‌ای که دنیا را تکان داد
وصیت‌نامه آلفرد نوبل پس از مرگ او در سال ۱۸۹۶ جنجال بسیاری برانگیخت. او در این وصیت‌نامه تصریح کرده بود که بخش اعظم ثروتش باید به صورت صندوقی سرمایه‌گذاری شود و سود حاصل از آن هر سال به افرادی اعطا گردد که بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند.
در بخشی از وصیت‌نامه او آمده است:
سرمایه‌ای که از دارایی‌های من باقی می‌ماند، باید در اوراق بهادار امن سرمایه‌گذاری شود و سود حاصل از آن سالانه به عنوان جایزه به کسانی اهدا شود که در سال گذشته بیشترین خدمت را به بشریت کرده‌اند. این سود باید به پنج بخش مساوی تقسیم شود: فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی، ادبیات و صلح.
او همچنین تاکید کرده بود که ملیت نباید در انتخاب برندگان تأثیرگذار باشد و جایزه باید به شایسته‌ترین افراد اعطا شود؛ خواه اسکاندیناویایی باشند یا نه.
مخالفت‌ها و آغاز دیرهنگام یک سنت جهانی
وصیت نوبل در ابتدا با مخالفت خانواده‌اش و حتی برخی از مؤسسات سوئدی روبه‌رو شد. آنها این تصمیم را غیرعملی و پرهزینه می‌دانستند. اجرای وصیت‌نامه پنج سال به طول انجامید تا سرانجام در سال ۱۹۰۱ نخستین جوایز نوبل اهدا شد.
از آن زمان تاکنون این سنت جهانی تقریباً بی‌وقفه ادامه داشته است، هرچند در دوران جنگ‌های جهانی اول و دوم در برخی سال‌ها جایزه‌ای اهدا نشد. با این حال نوبل همچنان نماد پایدارترین و معتبرترین پاداش علمی و فرهنگی جهان باقی مانده است.
شاخه‌های شش‌گانه نوبل؛ از علم تا صلح
در وصیت‌نامه آلفرد نوبل تنها پنج رشته اصلی ذکر شده بود: فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی، ادبیات و صلح.
اما در سال ۱۹۶۸ به مناسبت سیصدمین سالگرد تأسیس بانک مرکزی سوئد، شاخه جدیدی به نام جایزه نوبل در علوم اقتصادی به یاد آلفرد نوبل افزوده شد. این جایزه نیز بر اساس همان اصول نوبل اهدا می‌شود و از سال ۱۹۶۹ تاکنون ادامه دارد.
به این ترتیب امروزه نوبل در شش حوزه به رسمیت شناخته می‌شود و هر کدام از آنها توسط نهاد‌های مشخصی انتخاب و اعطا می‌گردد.
چه نهاد‌هایی برندگان نوبل را انتخاب می‌کنند؟
آلفرد نوبل در وصیت‌نامه‌اش به‌روشنی تعیین کرده بود که کدام نهاد‌ها مسئول انتخاب برندگان هستند:
• آکادمی سلطنتی علوم سوئد برای جوایز فیزیک و شیمی
• مؤسسه کارولینسکا در استکهلم برای جایزه فیزیولوژی یا پزشکی
• آکادمی سوئد برای جایزه ادبیات
• کمیته صلح نروژ متشکل از پنج نفر که توسط پارلمان نروژ برگزیده می‌شوند، برای جایزه صلح
• بانک مرکزی سوئد و آکادمی علوم سوئد برای جایزه علوم اقتصادی
این نهاد‌ها پس از ماه‌ها بررسی دقیق، رای‌گیری‌های چندمرحله‌ای و مشورت با متخصصان جهانی نام برندگان را در اکتبر اعلام می‌کنند.
منابع مالی نوبل از کجا تأمین می‌شود؟
منبع اصلی جوایز نوبل همان سرمایه اولیه‌ای است که از دارایی آلفرد نوبل باقی مانده بود. این ثروت در قالب صندوقی سرمایه‌گذاری شده و سود حاصل از آن هزینه سالانه جوایز را تأمین می‌کند.
با گذشت زمان و رشد ارزش سرمایه‌گذاری‌ها امروزه مبلغ هر جایزه نوبل به چندین میلیون کرون سوئد می‌رسد.
بنیاد نوبل (Nobel Foundation) که در سال ۱۹۰۰ تأسیس شد مسئول مدیریت مالی، نظارت بر فرایند انتخاب برندگان و هماهنگی بین نهاد‌های مختلف اعطاکننده جوایز است.
قوانین مهم درباره نحوه اهدای نوبل
بر اساس اساسنامه بنیاد نوبل:
• هر جایزه می‌تواند حداکثر میان سه نفر تقسیم شود.
• جایزه صلح می‌تواند به یک فرد یا سازمان تعلق گیرد.
• اعطای جایزه به فردی که درگذشته است، مجاز نیست؛ مگر اینکه مرگ او پس از اعلام رسمی رخ داده باشد.
نمونه معروف رالف استاینمن برنده نوبل پزشکی ۲۰۱۱ است که سه روز پیش از اعلام رسمی درگذشته بود. چون کمیته نوبل از این موضوع بی‌اطلاع بود، تصمیم گرفت جایزه را حفظ کند و آن را به‌صورت نمادین به او اهدا نماید.
برندگان نوبل ۲۰۲۴؛ سال درخشش علوم زیستی و هوش مصنوعی
در سال ۲۰۲۴ توجه نوبل بیش از هر زمان دیگری بر علوم زیستی و فناوری‌های نو متمرکز بود.
• نوبل فیزیولوژی یا پزشکی ۲۰۲۴ به ویکتور امبروس و گری راوکون برای کشف میکروآران‌ای و نقش آن در تنظیم ژن پس از رونویسی تعلق گرفت. این کشف مسیر‌های تازه‌ای را در درک مکانیزم‌های ژنتیکی و درمان‌های هدفمند گشود.
• نوبل شیمی ۲۰۲۴ میان دیوید بیکر، دمیس حسابیس و جان جامپر تقسیم شد. این دانشمندان در زمینه طراحی محاسباتی پروتئین‌ها و پیش‌بینی ساختار آنها با استفاده از هوش مصنوعی تحولی بنیادین ایجاد کردند.
• نوبل فیزیک ۲۰۲۴ نیز به دو چهره بزرگ یادگیری ماشینی، جان هاپفیلد و جفری هینتون، اهدا شد. آنان بنیان‌گذاران مفاهیم اصلی شبکه‌های عصبی مصنوعی هستند که امروزه اساس بسیاری از فناوری‌های هوش مصنوعی محسوب می‌شود.
این ترکیب نشان داد که کمیته‌های نوبل در سال ۲۰۲۴ توجه ویژه‌ای به پیوند میان علوم زیستی و فناوری دیجیتال داشته‌اند.
چه کسانی نوبل ۲۰۲۵ را خواهند برد؟
هر سال پیش از اعلام رسمی گمانه‌زنی‌های فراوانی درباره برندگان احتمالی نوبل مطرح می‌شود. پایگاه علمی Scientist امسال نیز از گروهی از پژوهشگران برجسته خواسته است تا پیش‌بینی‌های خود را درباره نوبل ۲۰۲۵ بیان کنند.
در میان نام‌هایی که مطرح شده‌اند، چند چهره تکراری و البته بسیار شایسته دیده می‌شوند؛ کسانی که سال‌هاست جامعه علمی انتظار دارد نامشان در فهرست نوبلیست‌ها قرار گیرد.
پیشنهاد‌ها برای نوبل پزشکی؛ از لپتین تا پپتید‌های تنظیم وزن
به باور بسیاری از دانشمندان امسال نوبل پزشکی ممکن است به حوزه تنظیم وزن بدن و متابولیسم اختصاص یابد.
لی ژائو، متخصص ژنتیک تکاملی از دانشگاه راکفلر، در گفت‌وگویی با ساینتیست اظهار کرده است: به نظر من دو همکارم “سوتلانا موژسوف” که شکل فعال پپتید-۱ شبه گلوکاگون (GLP-۱) را شناسایی کرد و “جفری فریدمن” که هورمون لپتین را کشف کرد، شایسته نوبل هستند. هر دو کشف تاثیر عمیقی بر درک ما از تنظیم وزن و متابولیسم داشته‌اند.
این دو کشف پایه‌گذار دارو‌های نوین کنترل وزن و دیابت بوده‌اند و آثارشان در پزشکی نوین انکارناپذیر است.
احتمال نوبل شیمی برای جداسازی فاز مایع-مایع
از سوی دیگر، برخی پژوهشگران معتقدند نوبل شیمی ۲۰۲۵ ممکن است به کشف پدیده جداسازی فاز پروتئین-پروتئین تعلق گیرد.
فیلیپ ویگ زیست‌شناس گیاهی دانشگاه پوتسدام می‌گوید: آنتونی هایمن از دانشگاه فنی درسدن با معرفی مفهوم جداسازی فاز مایع-مایع، دیدگاه ما را نسبت به رفتار پروتئین‌ها دگرگون کرد. این کشف، همچون انقلابی در زیست‌شناسی سلولی است و دیر یا زود باید به نوبل برسد.
این پدیده توضیح می‌دهد که چگونه پروتئین‌ها بدون نیاز به غشا، به‌صورت قطرات مایع از سایر بخش‌های سلول جدا می‌شوند؛ سازوکاری که نقش مهمی در عملکرد سلول‌ها دارد.
غایبان همیشگی نوبل؛ از اپتوژنتیک تا سلول‌های بنیادی مغز
در میان گمانه‌زنی‌ها نام‌هایی نیز دیده می‌شود که سال‌هاست از دیدگاه دانشمندان، نادیده گرفته شده‌اند.
پیتر وندن برگ از مؤسسه مغز لوون می‌گوید: کارل دیسروث از دانشگاه استنفورد که فناوری اپتوژنتیک را توسعه داد، یکی از کسانی است که سال‌ها انتظار می‌رفت نوبل بگیرد، اما تاکنون این اتفاق نیفتاده است.
اپتوژنتیک روشی است که با استفاده از نور، فعالیت نورون‌ها را کنترل می‌کند و انقلابی در علوم اعصاب پدید آورد.
همچنین، پاسکو راکیک از دانشگاه ییل، کاشف سلول‌های بنیادی مغز نیز از دیگر چهره‌هایی است که بسیاری معتقدند سزاوار نوبل است هرچند تاکنون مورد توجه کمیته قرار نگرفته است.
هوش مصنوعی و زیست‌شناسی؛ پیوندی که ممکن است در نوبل ۲۰۲۵ تکرار شود
با توجه به روند سال گذشته برخی تحلیلگران بر این باورند که کمیته نوبل در سال ۲۰۲۵ نیز ممکن است به حوزه‌های میان‌رشته‌ای توجه کند؛ به‌ویژه ترکیب هوش مصنوعی با علوم زیستی و پزشکی.
در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری در مدل‌سازی ساختار مولکولی، طراحی دارو و تحلیل داده‌های ژنتیکی با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری عمیق صورت گرفته است؛ تحولاتی که می‌تواند زمینه‌ساز نوبل‌های آینده باشد.
نوبل ادبیات و صلح؛ عرصه پیش‌بینی‌ناپذیر
برخلاف جوایز علمی، پیش‌بینی نوبل ادبیات و صلح همواره دشوار بوده است. نوبل ادبیات معمولاً به نویسندگانی تعلق می‌گیرد که آثارشان تأثیر عمیقی بر فرهنگ و وجدان جمعی بشر گذاشته‌اند، نه الزاما پرفروش‌ترین یا شناخته‌شده‌ترین‌ها.
از سوی دیگر، نوبل صلح می‌تواند به فرد یا سازمانی اهدا شود که در سال گذشته بیشترین تلاش را برای ترویج صلح، کاهش تنش‌ها و حمایت از حقوق بشر انجام داده است. با توجه به بحران‌های جهانی کنونی از جنگ‌های منطقه‌ای تا چالش‌های اقلیمی، پیش‌بینی برنده این بخش، بیش از همیشه دشوار به نظر می‌رسد.
چرا نوبل همچنان مهم است؟
در دنیایی که جوایز و افتخارات علمی متعددی وجود دارد، جایزه نوبل همچنان معتبرترین و اثرگذارترین عنوان جهانی محسوب می‌شود. دلیل این جایگاه نه تنها پیشینه تاریخی آن بلکه اصالت فلسفه پشت جایزه است: پاداش به کسانی که بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند.
از سوی دیگر استقلال کمیته‌های داوری، دقت علمی در انتخاب برندگان و گستره جهانی توجه به این جوایز همگی در حفظ اعتبار نوبل نقش داشته‌اند.
اکنون در آستانه نوبل ۲۰۲۵ جامعه علمی جهان در انتظار است تا ببیند چه نام‌هایی به فهرست درخشان نوبلیست‌ها افزوده خواهد شد.
شاید امسال نوبل پزشکی به پژوهشگران متابولیسم و هورمون‌های تنظیم‌کننده وزن تعلق گیرد یا نوبل شیمی به دانشمندانی که رفتار مایع‌مانند پروتئین‌ها را کشف کرده‌اند. شاید هم نوبل فیزیک یا اقتصاد باز هم شاهد درخشش فناوری‌های هوش مصنوعی باشد.
اما فارغ از نام‌ها آنچه در مرکز این مراسم قرار دارد، روح وصیت‌نامه آلفرد نوبل است: پاداش دادن به علم، ادب و انسانیت بی‌توجه به ملیت یا مرز.
در جهانی پر از چالش‌های سیاسی و اجتماعی، نوبل همچنان نمادی از ایمان به خرد، همکاری و صلح جهانی است؛ میراث مردی که از انفجار دینامیت پلی به‌سوی روشنایی ساخت.
