عصر ایران؛ ابراهیم ایوبی*- امروز 14 مهرماه 1404 خورشیدی به عنوان «روز تهران» نام گذاری شده است. البته پیشنهاد این نام گذاری را شورای شهر تهران در سال 1395 به شورای فرهنگ عمومی ارایه داد و در نهایت این شورا در 29 شهریورماه امسال، این نام گذاری را به شکل رسمی تصویب کرد.

 

    اما چرا 14 مهر؟ پس از تصویب قانون اساسی مشروطه در 14 مردادماه 1285 خورشیدی، مجلس شورای ملی برای تکمیل این متن، «متمم قانون اساسی» را در 105 اصل به تصویب رساند و سرانجام محمدعلی شاه قاجار در 14 مهر 1286 خورشیدی با اصلاحی در متن (تغییر عبارت «سطنت ودیعه ای است که از طرف ملت به شخص شاه مفوض شده است» به «سلطنت ودیعه ای است که به موهبت الهی از طرف ملت به شخص شاه مفوض شده است») آن را امضا و تأیید کرد. 

 

    از آنجا که در اصل چهارم متمم آمده بود: «پایتخت ایران طهران است»؛ روز تصویب این اصل، روز تهران به عنوان روز تهران در نظر گرفته شد.  

 

    قدمت «پایتخت» یا مقر حکم‌رانان در ایران به هزاران سال پیش می رسد. از شهر «اَوان» در تمدن ایلام حدود 5000 سال پیش تا بعد ها هگمتانه (دوران مادها)، پاسارگاد (هخامنشیان)، نیشابور (طاهریان)، آمل (طبرستان)، سلطانیه (ایلخانیان) تا دوران معاصر که به اصفهان (صفویه)، مشهد (افشاریه)، شیراز (زندیه) و در نهایت تهران.

 

     آقامحمد خان قاجار در سال 1165 خورشیدی تهران را   پایتخت قرار داد و تا به امروز چنین است.

 

     ایران طی این 5000 سال حدود 50 پایتخت داشته است که نشانگر عدم ثبات سیاسی/اداری در کشور است. 

 

   از حق نگذریم جانمایی پایتخت در تهران بسیار سنجیده بوده است زیرا این شهر در مرکز نیمه بالایی کشور قرار دارد که علاوه بر امنیت مقر حکم‌رانی به دلیل دوری از مرزها، به دلیل وسط واقع شدن،  دست‌رسی مناسبی به همه مناطق پرجمعیت کشور دارد.

    چنان که اشاره شد در قانون اساسی مشروطه، برای نخستین بار در یک متن حقوقی به پایتخت اشاره شد. اصل چهارم بیان می‌داشت: «پایتخت ایران طهران است». 

 

    این اصل در همه دوران قاجار و پهلوی رعایت شد. گرچه در اصل 22  پیش نویس اولیه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که با مشارکت حقوق دانانی چون حسن حبیبی، ناصر کاتوزیان، محمدجعفر جعفری لنگرودی و... تهیه شد، آمده بود «مرکز کشور ایران، تهران است»؛ اما در متن نهایی قانون اساسی حذف شد. 

 

   این اصل می توانست در فصل دوم با عنوان «زبان، خط، تاریخ و پرچم رسمی کشور» بیاید. قانون اساسی در خصوص مسائل جغرافیای سیاسی، تنها در اصل هفتاد و هشتم به موضوع ممنوعیت تغییرات مرزی به عنوان یک اصل و شروط سخت گرایانه تغییر مرز کشور به شکل استثنائی چون تصویب چهار پنجم مجموع نمایندگان پرداخته است.

 

    دی ماه سال گذشته سخنگوی دولت از انتقال پایتخت به شهر «مکران» در جنوب استان سیستان و بلوچستان خبر داد. فاطمه مهاجرانی دلیل این تصمیم را مشکلات جمعیتی و کمبود آب در تهران عنوان و با اعلام تشکیل دو شورا برای بررسی مشکلات پایتخت و اقتصاد دریا محور؛ اضافه کرده بود: «فعلا" در واقع داریم درباره این مسئله کار می کنیم تا بتوانیم موضوع را به سمتی ببریم که بهترین اثر بخشی را داشته باشد اما موضوع آن قدر فوری نیست».

 

   همچنین در آخرین سفر مسعود پزشکیان به استان سیستان و بلوچستان، 45 کیلومتر راه گذر بزرگراهی در نوار ساحلی مکران توسط وزیر راه و شهرسازی افتتاح شد. پس از چندی سخنگوی دولت با تغییر موضوع، ماجرا فقط در دست بررسی دانست. اما 10 مهر رئیس جمهور دوباره موضوع جا به جایی پایتخت را در دیدار با فعالان اقتصادی طرح کرد و گفت: «دیگر قدرت انتخابی وجود ندارد؛ ما مجبور با انتقال هستیم».

 

     در دیگر اسناد بالادستی همچون سند «چشم انداز بیست ساله ایران در افق 1404 هجری شمسی» که امسال مدت آن به پایان می رسد، «سیاست های کلی نظام» و همچنین «قانون برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران» سخنی از پایتخت و انتقال آن به میان نیامده است. 

    سخنگوی دولت به تشکیل شورای اقتصاد دریا محور نیز اشاره کرده بود؛ اما دربند 4 «سیاست های کلی توسعه دریامحور» (ابلاغ شده توسط رهبر انقلاب در 16 آبان 1402) به طرح توسعه سواحل و جزیر جنوب، به ویژه مکران اشاره شده و نه انتقال پایتخت.

 

     «قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری» هم به پایتخت نمی پردازد؛ اما در تبصره یکم ماده 9 ایجاد استان جدید را نیازمند تصویب مجلس شورای اسلامی می داند. با این معیار، به نظر می رسد تغییر پایتخت که از تشکیل استان مهم‌تر خواهد بود به مصوبه مجلس نیاز دارد، هرچند این قانون و قانون اساسی در این زمینه ساکت هستند.

 

موضوع انتقال پایتخت داستانی است که هرازگاهی در کلام مقامات عالی رتبه طرح و پس از مدتی به فراموشی سپرده می شود. در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی نیز زمزمه انتقال پایتخت به استان سمنان شنیده شد اما به دلیل کمبود آب در این استان، خیلی زود به بایگانی رفت.

 

اگر واقع بین باشیم با وضعیت تمرکز جمعیت و امکانات در شهر تهران و اوضاع عمومی سیاسی و اقتصادی کشور، سخن از انتقال پایتخت بیشتر به یک آرزو شباهت دارد تا یک طرح منطقی و اجرایی.

*وکیل دادگستری

** عصر ایران: دربارۀ کلمۀ "پای تخت" برخی معتقدند چون سلطنت برافتاده و تختی در کار نیست واژۀ پایتخت موضوعیت خود را از دست داده و در مقابل این دیدگاه هم جدی است که واژۀ "مرکز" که در معانی و مصارف گوناگون به کار می رود جای پایتخت را نمی گیرد و این کلمه دیگر یادآور تخت  سلطنت نیست و تخت آن می تواند استعاره از قدرت و مرکز قدرت و سیاست باشد و درست است. کما این که دربارۀ پاریس و واشنگتن هم به کار می رود در جالی که حکومت های فرانسه و آمریکا سلطنتی نیستند و تخت پادشاهی ندارند.