همشهری آنلاین - گروه سیاسی: با اعلام رسمی پایان جنگ دو ساله فلسطین و اسرائیل در غزه از طریق یک آتش‌بس جدید، چشم‌انداز سیاسی و امنیتی خاورمیانه وارد مرحله حساسی شده است. رهبران و میانجیگران اصلی این توافق مواضع و ضمانت‌هایی را ارائه کرده‌اند که بر ثبات موقت یا طولانی‌مدت آن تاثیر خواهد گذاشت. طبق گزارش‌های بین‌المللی، رئیس دفتر سیاسی حماس در غزه تاکید کرده است که «تضمین‌های لازم از سوی آمریکا و دیگر میانجی‌ها دریافت شده که جنگ به‌طور کامل پایان یافته است». دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، نیز در پیامی در شبکه «تروث سوشیال» نوشت: «فاز اول طرح صلح ما تصویب شده است… تمام گروگان‌ها به‌زودی آزاد خواهند شد… تمام طرف‌ها به عدالت رفتار خواهند شد! این روز بزرگی برای جهان عرب و اسلام، اسرائیل و همه کشورهای همسایه است… از میانجیگران قطر، مصر و ترکیه که در تحقق این رویداد تاریخی همکاری کردند سپاسگزاریم». در همین حال، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، وعده داده است که ترکیه در «گروه ویژه» نظارت بر اجرای توافق مشارکت خواهد داشت و در بازسازی غزه نیز کمک خواهد کرد. وی در پیامی دیگر ضمن قدردانی از ترامپ، خاطرنشان کرده است: «ما به عنوان ترکیه، نظارت دقیقی بر اجرای دقیق توافق خواهیم داشت و به همکاری در این فرایند ادامه می‌دهیم». همچنین، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، توافق آتش‌بس را «گامی مهم برای ثبات منطقه‌ای» توصیف کرده است. در مجموع، مواضع رسمی کشورهای میانجی قدرتمند حاکی از تعهد نسبت به اجرای فازهای آتش‌بس است و برخی تضمین‌ها مانند آزادی گروگان‌ها و عقب‌نشینی ارتش اسرائیل تعهد شده‌اند؛ اما پیشبرد فازهای بعدی همچنان به اراده سیاسی نیاز دارد.
نقش قطر، مصر و دیگر میانجی‌های منطقه‌ای
کشورهای منطقه‌ای هم نقش فعالی در شکل‌گیری توافق داشتند. وزارت خارجه قطر اعلام کرده است که «روی همه مفاد و سازوکارهای اجرایی فاز اول آتش‌بس غزه توافق حاصل شده که منجر به پایان جنگ، آزادی گروگان‌ها و زندانیان فلسطینی و ورود کمک‌های انسان‌دوستانه می‌شود». به‌گزارش رویترز، نخست‌وزیر قطر نیز از طرف‌ها خواست در این دوره آرامش را حفظ کنند تا توافق به خوبی اجرا شود. مصر نیز از مدعیان اصلی مذاکرات بوده است؛ عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، ضمن استقبال از توافق آتش‌بس، اجرای کامل فازهای اول و دوم را ضروری دانست و خواهان افزایش سریع کمک‌های بشردوستانه به غزه شد. پیش از این، منابع امنیتی گزارش داده بودند که مصر و قطر برای اخذ تضمین‌های لازم از آمریکا و جامعه بین‌الملل جهت ادامه مذاکرات روی پایان جنگ تلاش می‌کردند. افزون بر این، عربستان سعودی و امارات و سایر کشورهای خاورمیانه نیز پس از امضای آتش‌بس، از تمامی طرف‌ها خواستند تعهدات خود را رعایت و به ارسال کمک بشردوستانه اهتمام ورزند. به این ترتیب، قطر، مصر و دیگر میانجیگران منطقه‌ای به‌عنوان ضامن اجرای آتش‌بس مطرح هستند؛ آنها با میانجی‌گری دیپلماتیک و فراهم آوردن کانال‌های گفتگو (مانند نشست‌های دوحه و شرم‌الشیخ) زمینه را برای آتش‌بس فراهم کردند و اکنون بر ضمانت اجرا نظارت خواهند داشت.
جایگاه حماس پس از توافق و چالش‌های پیش رو
حماس پس از اعلام آتش‌بس موضع رسمی خود را مبنی بر پایان جنگ اعلام کرد و از اشغالگران خواست به تعهدات توافق عمل کنند. خلیل الحیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در غزه، در یک سخنرانی تلویزیونی گفت: «امروز اعلام می‌کنیم توافق بر سر پایان جنگ و آغاز آتش‌بس دائم حاصل شده است» و افزود که در نتیجه توافق، «مرزها باز شده و کلیه زنان و کودکان فلسطینی زندانی آزاد خواهند شد». حماس همچنین از کشورها و رهبران ضامن توافق خواسته است تا اجرای مفاد آتش‌بس را بر دولت اسرائیل «اجبار» کنند. این گروه در بیانیه‌ای خطاب به «رئیس‌جمهور ترامپ و کشورهای ضامن» تاکید کرده است: «از تمامی طرف‌های اسلامی و بین‌المللی می‌خواهیم دولت اشغالگر را وادار کنند تعهدات خود را به‌طور کامل اجرا نماید… ما تضمین می‌کنیم که فداکاری‌های مردم‌مان بی‌نتیجه نماند و تا تحقق آزادی، استقلال و تعیین سرنوشت ملت‌مان، به پیمان‌مان وفادار خواهیم ماند».
با این همه، چالش‌های عملی فراوانی بر سر راه حماس قرار دارد. در فاز بعدی توافق، قرار است فهرست زندانیان فلسطینی برای مبادله با گروگان‌ها نهایی شود، موضوعی که هنوز حل نشده است. پرسش‌های عمده دیگری همچون نحوه اداره غزه پس از جنگ و سرنوشت تسلیحات حماس نیز باقی است. تا کنون حماس درخواست اسرائیل برای خلع سلاح را نپذیرفته است و معلوم نیست چه سازوکاری برای تضمین خلع تسلیحات در نظر گرفته شود. در عین حال، وزارت کشور غزه (وابسته به حماس) اعلام کرده است که پس از عقب‌نشینی نیروهای اسرائیلی، نیروهای امنیتی خود را در مناطق آزاد شده مستقر خواهد کرد. هنوز مشخص نیست که این نیروها تا چه حد در خیابان‌ها حضور یابند یا حملات تنش‌آفرین کنند؛ چرا که هرگونه تجمع مسلحانه حماس در مرحله آتش‌بس می‌تواند واکنش شدید اسرائیل را به همراه داشته باشد.
به‌موازات این تحولات، حماس عملا به حفظ خود به‌مثابه دستاورد اصلی می‌اندیشد. کارشناسان موسسه واشنگتن می‌گویند حماس پس از تحمل خسارات گسترده در دو سال جنگ، استراتژی خود را «بازپس‌گیری نقش قدرتمند در غزه» نمی‌بیند و بیشتر به بقا و تاکید بر مبارزه مسلحانه اکتفا خواهد کرد. به گفته متیو لویت از واشنگتن، حماس آماده است «نقش اداره غزه را کنار گذاشته و تمرکز منابع خود را روی جهاد علیه اسرائیل» معطوف کند. وی تاکید کرده است که پس از این جنگ، حماس می‌تواند با «بالا بردن پرچم خود در غزه، صرفا به‌واسطه زنده‌ماندن مدعی پیروزی شود». لویت هشدار داده است که بدون ایجاد ساختار حکومتی جایگزین (از جمله احتمال بازگشت حکومت خودمختار فلسطینی به غزه)، حماس نفوذ خود را در نهادهای اداری غزه حفظ خواهد کرد تا منافعش را دنبال کندw. در یک کلام، اگرچه حماس موقتا موافقت با آتش‌بس را اعلام کرده است، تضمین اجرایی شدن کامل توافق (به‌ویژه در فازهای بعدی) برای این گروه و امپراتوری منطقه‌ای‌اش بسیار حیاتی است.
تأثیر بر حزب‌الله و انصارالله
جنگ غزه عملا به یک درگیری منطقه‌ای تبدیل شده بود و می‌توانست قواعد بازی را برای گروه‌های همپیمان ایران تغییر دهد. همزمان با عملیات‌های نظامی در غزه، تنش‌ها در مرزهای شمالی اسرائیل (میان لبنان و سوریه) اوج گرفت و بخش قابل توجهی از حملات متقابل حزب‌الله علیه اهداف اسرائیلی بوده است. در همین دوره، گزارش‌های بین‌المللی بر تحولات در یمن نیز اشاره داشتند؛ جنگ غزه به «کشورهایی مانند ایران، یمن و لبنان» تسری یافت، به این معنا که انصارالله یمن هم در کنار حماس و حزب‌الله در مدار مناقشه قرار داشت.
با این حال، تحلیلگران غربی می‌گویند حزب‌الله به طور چشمگیری تضعیف شده است. جاناتان پانیکوف از آتلانتیک کانسیل می‌نویسد: «حزب‌الله امروز کاملا تضعیف شده. بیشتر توان نظامی آن نابود شده و رهبری‌اش از بین رفته است». او معتقد است این روند باعث شده در لبنان برای نخستین بار در دهه‌های اخیر امید بیفزاید که «حزب‌الله دیگر کنترلی قاطع بر امور نداشته باشد». علاوه بر این، جو بایدن نیز گفته است شرایط منطقه‌ای «آن‌چنان دگرگون شده که ایران و حزب‌الله را به موضع تدافعی واداشته است». در یمن، هر چند منابع مستقلی از اعلام واکنش رسمی انصارالله پس از توافق گزارش نشده، اما با توجه به نزدیکی این گروه به محور ایران، انتظار می‌رود توافق غزه تاثیری بر تاکتیک‌ها و اولویت‌های آنها داشته باشد. به طور کلی، اگر آتش‌بس تثبیت شود، فشار نظامی اسرائیل از لبنان و یمن کاسته می‌شود و احتمالا حوثی‌ها و حزب‌الله در مقطعی عقب می‌نشینند؛ اما از سوی دیگر، توان نظامی هر دو گروه در ماه‌های جنگ آسیب دیده و رژیم‌های منطقه – از سوریه تا ایران – ضعیف‌تر شده‌اند.
دیدگاه اندیشکده‌ها درباره پایداری توافق و تاثیرات ژئوپلیتیک
کارشناسان سیاست بین‌الملل در اندیشکده‌های معتبر غربی اغلب نسبت به تداوم این توافق خوش‌بین نیستند و نگرانند بدون اصلاحات ساختاری، آتش‌بس به‌سرعت فرو بریزد. چتم‌هاوس در تحلیلی هشدار می‌دهد که طرح صلح فعلی را نمی‌توان بدون چشم‌انداز سیاسی بلندمدت فلسطین قابل قبول دانست. این اندیشکده می‌نویسد که نتانیاهو عملا تشکیل کشور مستقل فلسطینی را منتفی دانسته و این طرح فقط «گفت‌وگویی برای افق سیاسی همزیستی» پیش‌بینی می‌کند؛ فقدان هر تعهد ملموسی به راه‌حل سیاسی ممکن است «نقطه‌ضعفی مرگبار» باشد. کارشناسان چتم‌هاوس همچنین یادآور می‌شوند که اجرای این توافق بدون بهبود فوری وضعیت زندگی مردم غزه نمی‌تواند دوام یابد: «نارضایتی می‌تواند به‌سرعت به مخالفت مسلحانه تبدیل شود»، مگر آن‌که جامعه غزه به‌سرعت شاهد فرصت‌های اقتصادی و خدمات ضروری باشد.
در اندیشکده شورای آتلانتیک نیز دیدگاه‌های مشابهی مطرح شده است. جاناتان پانیکوف می‌نویسد که حماس در وضعیت فعلی تضعیف شده و بسیاری از رهبرانش به دنبال پایان جنگ هستند. او هشدار می‌دهد که هر گونه شکست اجرای آتش‌بس، متوجه اسرائیل خواهد بود، چرا که طرف ضامن پایداری آینده است. جینا آبرکرومبی وینستالی، کارشناس دیگری از همان اندیشکده، معتقد است حماس «به احتمال زیاد به آتش‌بس پایبند خواهد بود. فلسطینی‌ها همه چیز را از دست خواهند داد اگر این آتش‌بس نقض شود». او همچنین اذعان می‌کند که جنگ دو ساله با پیروزی ظاهری اسرائیل همراه بوده اما این پیروزی «غرورآمیز» به هزینه حیثیت جهانی و قدرت اقتصادی اسرائیل تمام شده است. بدین ترتیب، شورای آتلانتیک تاکید می‌کند تثبیت آتش‌بس در گرو فشار سیاسی و دیپلماتیک مستمر است و خروج رژیم‌های منطقه از وضعیت بحران نیازمند چارچوب سیاسی جدیدی خواهد بود.
در موسسه واشنگتن، دیوید راس و همکارانش بر اثر «ترامپ» در نهایی شدن این توافق تاکید دارند و به راهکارهای عملی پیش رو می‌پردازند. راس می‌گوید که شروط توافق فعلی عملا همان پیشنهاد ماه مه اسرائیل به بایدن بوده، اما «اثر ترامپ» بود که در دقیقه نود موجب امضای آن شد. وی اشاره می‌کند که هماهنگی عجیب میان دولت بایدن و ترامپ به طرف‌های منطقه سیگنال داد واشینگتن همچنان بر این توافق اصرار دارد. از نظر این تحلیلگران، چالش‌های اساسی پس از آتش‌بس عبارت است از جلوگیری از ارسال تسلیحات به غزه، قطع منابع مالی حماس، نظارت بر کمک‌های بازسازی و ایجاد یک نهاد موقت (مانند حکومت خودگردان فلسطینی) برای اداره غزه و مانع‌شدن از بازگشت کامل حماس به قدرت. متیو لویت نیز تاکید می‌کند که استراتژی فعلی حماس «سپردن نقش‌های اجرایی به غیر و تمرکز بر مبارزه مسلحانه» است. او می‌گوید حماس مایل است دولت حماس مانند حزب‌الله در لبنان عمل کند؛ یعنی در امور محلی نفوذ داشته باشد اما بار حکومت و اداری نداشته باشد. در نهایت، کارشناسان واشنگتن معتقدند بدون ایجاد ساختار حکومتی جایگزین، آتش‌بس شکننده خواهد بود و در بلندمدت حماس مجددا نفوذ خود را در غزه باز خواهد یافت.
مرکز کارنگی نیز در تحلیلی با عنوان «مشکل «بله، اما» در طرح صلح غزه» به موانع بلندمدت اجرای توافق پرداخته است. نویسندگان کارنگی تاکید می‌کنند اگر چه توافق روی کاغذ ممکن است مفید باشد، اما «اجرای آن و پایداری‌اش با موانع بزرگی روبرو خواهد شد». آنها هشدار می‌دهند در صورت فقدان تعهد واقعی به تشکیل دولت فلسطین و حل سیاسی، آتش‌بس نهایتا قابل تحکیم نخواهد بود و مشکلات حقوقی و نیازهای مردم فلسطین می‌تواند موج جدیدی از بی‌ثباتی را رقم بزند.
توافق تازه آتش‌بس غزه که در حمایت آمریکا، ترکیه، قطر، مصر و برخی قدرت‌های منطقه‌ای برقرار شد، بارقه امیدی برای فروکش کردن منازعه دو ساله است. این توافق گامی غیرمنتظره در میان آتش تند جنگ‌های منطقه بود و دست‌کم یک وقفه موقت در خون‌ریزی به وجود آورده است. اما بر اساس ارزیابی منابع خبری و تحلیلگران، پایداری این آتش‌بس به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله ضمانت اجرای کامل تعهدات از سوی اسرائیل، تامین نیازهای فوری انسانی مردم غزه، و وجود یک راهبرد سیاسی برای آینده فلسطین.
کارشناس‌ها هشدار داده‌اند که بدون پاسخ‌دهی به مطالبات دیرینه فلسطینی‌ها برای استقلال، این «آتش‌بس» ممکن است تنها فرصتی موقت برای بازگشت بحران باشد. افزون بر این، تحولات منطقه‌ای همزمان از جمله موضع‌گیری ایران و متحدانش در لبنان و یمن بر چگونگی ادامه صلح منطقه اثرگذار خواهد بود. در نهایت، قرار است اجلاس‌های آتی و نظارت بین‌المللی چارچوب عمل پساجنگ را مشخص کند؛ اما آنچه روشن است، نیاز به وفاق گسترده منطقه‌ای و بین‌المللی است تا این توافق موقت به ثبات واقعی در نظم سیاسی خاورمیانه بدل شود.
