عناصر خاکی کمیاب (REE) گروهی از ۱۷ عنصر فلزی هستند که در صنایع پیشرفته مانند الکترونیک، تجهیزات نظامی، راکتور‌های هسئه‌ای، خودرو‌های الکتریکی و انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌شوند. درواقع عناصر خاکی کمیاب مواد اولیه و پیش‌نیاز تکنولوژی روز دنیا و ساخت ریز تراشه‌ها هستند و مخصوصا در صنایع نظامی نیز کاربرد حیاتی دارند.
عناصر خاکی کمیاب (REE) به دو گروه عناصر خاکی کمیاب سبک LREE و عناصر خاکی کمیاب سبنگین HREE تقسیم می‌شوند. اسامی ۱۷ عنصر خاکی کمیاب REE: اسکاندیوم – ایتریوم – لانتانوم – سریوم – پرازئودیمیوم – نئودیمیوم- پرومتیوم – ساماریوم – یوروپیوم – گادولینیوم – تربیوم – دیسپروزیوم – هولمیوم – اربیوم – تولیوم – ایتربیوم – لوتتیوم.
چین از دهه ۱۹۹۰ فرآیند انحصار خود را در عناصر خاکی کمیاب آغاز کرد و امروز کنترل ۸۵ درصد از عناصر کمیاب سبک خالص و ۹۵ درصد از عناصر کمیاب سنگین خالص را دراختیار دارد. در دهه ۱۹۹۰ تولید عناصر کمیاب عمدتا در آمریکا و ژاپن متمرکز بود. اما چین با نیروی کار ارزان، یارانه‌های دولتی عظیم و مقررات زیست‌محیطی ضعیف‌تر، تولید را به داخل چین کشاند.
در ادامه چین شرکت‌های پیشرو در این حوزه را خریداری کرد و فناوری این شرکت‌ها را به چین منتقل کرد. از جمله شرکت آمریکایی Magnequench در سال ۱۹۹۷ توسط دو گروه چینی خریداری شد و فناوری تولید مغناطیس را از آمریکا به چین منتقل کردند. تا اوایل ۲۰۱۰، چین از صادرات خام عناصر خاکی به سمت تصفیه و تولید محصولات با ارزش افزوده حرکت کرد. این جا‌به‌جایی راهبرد، سهم چین را از ۲۰% در ۱۹۹۰ به ۹۰% در ۲۰۱۹ رساند.
البته همه ذخایر عناصر خاکی کمیاب REE در چین نیست. ۴۰ درصد این ذخایر در خاک چین قرار دارد، اما چین با استراتژی‌های مختلف مانند تله بدهی، انحصار فناوری و سرمایه‌گذاری در کشورهای مختلف از جمله تانزانیا، ماداگاسکار، آفریقای جنوبی و جمهوری دموکراتیک کنگو، کنترل معادن عناصر خاکی کمیاب را در اختیار گرفته است.
آمریکا ۸۰ درصد عناصر کمیاب خود را از چین وارد می‌کند. به دلیل اقتصاد تکنولوژی‌محور آمریکا، این کشور وابستگی شدیدی به چین برای عناصر کمیاب دارد و اگر یک روز واردات این عناصر به مشکل بخورد، به اقتصاد و صنعت آمریکا آسیب وارد می‌شود.
عناصر خاکی کمیاب REE در صنایع مختلف کاربرد دارد. برای مثال در صنعت نظامی، برای تولید یک فروند F۳۵ حدود ۴۱۵ کیلوگرم از عناصر REE نیاز است. هر موشک تاماهاوک آمریکا برای تولید نیاز به ۵ کیلوگرم عناصر خاکی کمیاب دارد. برای تولید هر تلفن هوشمند بین ۵۰ تا ۱۰۰ گرم REE نیاز است. شرکت آمریکایی اپل در سال حدود ۳۰۰ میلیون دستگاه موبایل آیفون تولید می‌کند و نیاز به ۱۵ تا ۳۰ میلیون کیلوگرم از عناصر خاکی کمیاب دارد. تسلا برای تولید خودرو‌های الکتریکی در آمریکا، برای تولید هر خودرو نزدیک به ۲ کیلوگرم از عناصر خاکی کمیاب استفاده می‌کند. همچنین در تجهیزات پزشکی نیز این عناصر استفاده می‌شود؛ دستگاه‌های MRI حدود ۷۰ کیلوگرم از این عناصر را به عنوان عامل کنتراست برای اسکن استفاده می‌کنند.
چین به تازگی اعلام کرده از ۱ نوامبر ۲۰۲۵، به راحتی اجازه صادرات عناصر کمیاب را نمی‌دهد و قصد دارد در صادرات این عناصر محدودیت‌هایی وضع کند. ترامپ در پی این تصمیم چین اعلام کرد به واردات تمام محصولات چینی تعرفه ۱۰۰ درصدی وضع می‌کند. این اقدام سریع و جدی ترامپ، خود بیانگر اهمیت عناصر خاکی کمیاب برای آمریکا است. به همین دلیل پنتاگون در ماه‌های اخیر، سهام عمده شرکت MP Materials را خریداری کرده بود و همچنین قرارداد سنگینی برای معادن کمیاب اوکراین انعقاد کرد تا به مرور در طی زمان بتواند وابستگی خود را به چین برای عناصر خاکی کمیاب REE کاهش دهد.
تقابل آمریکا و چین تنها محدود به عناصر کمیاب نشده است. در ژانویه ۲۰۲۵، آمریکا برای کشتی‌های متعلق به چین تعرفه ۵۰ دلاری و برای کشتی‌های ساخته‌شده در چین، اما متعلق به غیرچینی‌ها تعرفه ۱۸ دلاری وضع کرده بود که زمان اجرایی آن از ۱۴ اکتبر ۲۰۲۵ آغاز شده است. چین نیز از ۱۰ اکتبر ۲۰۲۵ تعرفه ۴۰۰ یوان که معادل ۵۶ دلار است بر کشتی‌های آمریکایی تصویب کرده است.
تقابل اقتصادی چین و آمریکا، به خصوص که به ادعای بلومبرگ، چین اذعان داشته قصد پا پس کشیدن ندارد، می‌تواند موجی از ناآرامی‌ها را در اقتصاد دنیا ایجاد کند. این جنگ اقتصادی که با تعرفه حمل‌ونقل آغاز شده و هزینه حمل‌ونقل را در دنیا بالا می‌برد، در اولین گام باعث افزایش تورم در جهان می‌شود. اگر این تقابل، مدیریت نشود، با تاخیر چندماهه تورم جهانی به ایران می‌رسد و در اولین قدم شاهد افزایش قیمت محصولات الکترونیکی خواهیم بود. همچنین ماحصل این تقابلات در سطح بین‌الملل، خود را در قیمت طلای جهانی نشان می‌دهد. تنها در ۲ ماه اخیر روند رشد انس جهانی به سرعت از ۳۳۰۰ دلار به ۴۱۰۰ دلار رسیده است؛ روندی که ناشی از تنش‌های اقتصادی در فضای بین‌الملل است. موضوعی که برخی افراد بدون دانش اقتصادی لازم، رشد انس جهانی را به احتمالات و تئوری‌های توطئه مختلف گره می‌زنند.
جمهوری اسلامی ایران، مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر نوسانات بازار جهانی عناصر خاکی کمیاب (REE) و جنگ اقتصادی میان قدرت‌های بزرگ (به ویژه آمریکا و چین) قرار می‌گیرد. این تأثیرات را می‌توان در چند حوزه کلیدی دسته‌بندی کرد:
این عناصر، مواد اولیه حیاتی برای ساخت ریزتراشه‌ها، قطعات پیشرفته الکترونیکی، تجهیزات نظامی دقیق (مانند سیستم‌های هدایت موشکی، رادارها و پهپادها) و زیرساخت‌های انرژی‌های نو هستند.
وابستگی تکنولوژیک: از آنجایی که ایران خود تولیدکننده عمده این عناصر یا فناوری‌های پیشرفته مرتبط با آن نیست، برای تأمین قطعات و تکنولوژی‌های مورد نیاز در صنایع دفاعی، خودروسازی، ارتباطات و پزشکی، به واردات قطعاتی متکی است که هسته اصلی آن‌ها از REE ساخته شده است.
تشدید محدودیت‌های تحریمی: در شرایط تحریم‌های بین‌المللی، هرگونه محدودیت یا ممنوعیت صادرات REE از سوی چین (که کنترل ۹۰ درصد تولید خالص را دارد) یا افزایش تمرکز آمریکا بر محدودسازی دسترسی رقبای خود به این مواد، می‌تواند دسترسی ایران به زنجیره تأمین جهانی این قطعات را دشوارتر و پرهزینه‌تر سازد. این امر می‌تواند روند توسعه صنایع استراتژیک را کند کند.
اصلی‌ترین و ملموس‌ترین تأثیر این جنگ اقتصادی از طریق کانال‌های جهانی به اقتصاد ایران منتقل می‌شود:
افزایش تورم جهانی و وارداتی: طبق متن ارائه‌شده، تقابل اقتصادی و وضع تعرفه‌های حمل‌ونقل توسط آمریکا و چین (تعرفه ۵۰ دلاری آمریکا برای کشتی‌های چینی و ۵۶ دلاری چین برای کشتی‌های آمریکایی) هزینه حمل‌ونقل کالا در سراسر جهان را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد. این افزایش هزینه‌ها در اولین گام باعث افزایش تورم جهانی می‌شود. با توجه به وابستگی ایران به واردات کالاهای اساسی و واسطه‌ای، این موج تورمی با تأخیر چندماهه به داخل کشور رسیده و باعث افزایش قیمت کالاهای وارداتی و تشدید تورم داخلی خواهد شد.
افزایش قیمت محصولات الکترونیکی: چون REE پیش‌نیاز ساخت ریزتراشه‌ها و محصولات الکترونیکی هستند و چین قصد محدود کردن صادرات را دارد، در اولین قدم، قیمت جهانی محصولات الکترونیکی مانند موبایل، لوازم خانگی هوشمند، قطعات کامپیوتر و تجهیزات صنعتی به شدت افزایش می‌یابد. این افزایش قیمت مستقیماً بر بازار مصرفی و تولیدی ایران تأثیر خواهد گذاشت.
با وجود اینکه ایران در حال حاضر تولیدکننده عمده REE نیست، اما این تنش‌ها می‌تواند توجه را به پتانسیل‌های داخلی جلب کند:
در کوتاه‌مدت، تأثیر اصلی این تنش‌ها بر ایران از طریق افزایش تورم جهانی، افزایش هزینه حمل‌ونقل و گران‌تر شدن شدید محصولات الکترونیکی و تکنولوژیک خواهد بود. در بلندمدت، اگر این جنگ اقتصادی به تشدید تحریم‌ها و محدودیت‌های تکنولوژیک مرتبط با قطعات پیشرفته منجر شود، می‌تواند بر توانمندی‌های صنایع استراتژیک ایران تأثیر منفی بگذارد.
