همشهری آنلاین، حامد فوقانی: در حالی که تقویم رسمی هجری شمسی در ایران با نظم و ثباتی مثال‌زدنی، ماه‌های سال را با تعداد روزهای مشخصی تعریف می‌کند، بررسی‌های نجومی نشان می‌دهد که در واقعیت، طول ماه‌های شمسی می‌تواند سال به سال تغییر کند. این تفاوت ناشی از حرکت زمین در مدار بیضی‌شکل خود به دور خورشید و تغییر سرعت ظاهری خورشید در آسمان است.
تقویم شمسی؛ پیوندی میان زمین و خورشید
تقویم هجری شمسی که مبنای آن حرکت زمین به دور خورشید است، یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان به شمار می‌رود. این تقویم که ریشه در تقویم جلالی دارد، بر اساس موقعیت واقعی خورشید در آسمان و عبور آن از بروج فلکی تنظیم شده است. در گذشته، ماه‌های شمسی بر اساس مدت‌زمانی که خورشید در هر بُرج فلکی قرار داشت، تعیین می‌شدند. این ماه‌ها که به «ماه‌های برجی» معروف‌اند، طول ثابتی نداشتند و بسته به موقعیت زمین در مدار خود، می‌توانستند بین ۲۹ تا ۳۲ روز متغیر باشند.
بیشتر بخوانید:
این سیاره ۱۵ دقیقه از تابستان امسال ما را دزدید! | تابستان امسال کوتاه‌تر از پارسال
مدار بیضی‌شکل زمین و تأثیر آن بر طول ماه‌ها
زمین در مداری بیضی‌شکل به دور خورشید می‌گردد. این ویژگی باعث می‌شود فاصله زمین تا خورشید در طول سال تغییر کند. در زمانی که زمین به خورشید نزدیک‌تر است—که معمولاً در دی‌ماه رخ می‌دهد—سرعت حرکت مداری زمین بیشتر می‌شود. در نتیجه، خورشید ظاهراً سریع‌تر در آسمان حرکت می‌کند و مدت‌زمان حضور آن در هر بُرج فلکی کوتاه‌تر می‌شود. این پدیده باعث می‌شود طول ماه‌های زمستانی در تقویم نجومی کوتاه‌تر باشد.
در مقابل، زمانی که زمین در تیرماه در دورترین فاصله از خورشید قرار دارد، سرعت حرکت مداری آن کاهش می‌یابد. در این حالت، خورشید ظاهراً آهسته‌تر حرکت می‌کند و مدت‌زمان حضورش در هر بُرج افزایش می‌یابد. به همین دلیل، ماه‌های تابستانی در تقویم برجی طولانی‌تر هستند.
تقویم رسمی؛ تعادلی میان دقت و سادگی
با وجود این تغییرات طبیعی، تقویم رسمی ایران برای حفظ سادگی، یکنواختی و کارکردهای اداری و اجتماعی، تعداد روزهای ماه‌ها را ثابت در نظر گرفته است. به‌جز ماه اسفند که در سال‌های کبیسه ۳۰ روزه می‌شود، سایر ماه‌ها همواره با تعداد روزهای مشخصی تعریف می‌شوند: شش ماه اول ۳۱ روز، پنج ماه بعدی ۳۰ روز و اسفند ۲۹ یا ۳۰ روز.
این تصمیم، اگرچه با واقعیت نجومی تفاوت دارد، اما در عمل موجب سهولت در برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، اقتصادی و آموزشی شده است. با این حال، در محافل علمی و نجومی، همچنان تقویم برجی و محاسبات دقیق حرکت خورشید مورد توجه قرار دارد.
تقویم جلالی؛ میراثی علمی و دقیق
تقویم هجری شمسی که از تقویم جلالی برگرفته شده، از نظر دقت در محاسبه سال خورشیدی، یکی از برترین تقویم‌های جهان محسوب می‌شود. این تقویم در قرن پنجم هجری به دستور ملک‌شاه سلجوقی و با نظارت عمر خیام و گروهی از منجمان برجسته تدوین شد. ویژگی بارز آن، تطابق دقیق با طول واقعی سال خورشیدی و فصول طبیعی است.
در مجموع، اگرچه تقویم رسمی ایران برای کارکردهای روزمره از ساختاری ساده و ثابت بهره می‌برد، اما در پس این سادگی، دنیایی از محاسبات پیچیده نجومی و حرکت‌های دقیق کیهانی نهفته است. آگاهی از این پشت‌پرده علمی، می‌تواند درک عمیق‌تری از زمان و تقویم در اختیار علاقه‌مندان به نجوم و تاریخ قرار دهد.
