ایران با ظرفیت عظیم منابع گازی و بادی، باید به جای حرکت تک‌بعدی، مسیر چندمنبعی را در تولید انرژی دنبال کند. از سوی دیگر، اجرای ناپایدار سیاست‌های حمایتی در حوزه تجدیدپذیرها، زمینه را برای شکل‌گیری نوعی رانت جدید فراهم کرده است. به این معنی که افرادی بدون توان اجرایی، صرفا با دریافت مجوز احداث نیروگاه خورشیدی، آن را به‌عنوان امتیاز اقتصادی به فروش می‌رسانند؛ اقدامی که نه تنها مانع ورود سرمایه‌گذاران واقعی می‌شود، بلکه اعتماد بخش خصوصی را نیز از میان می‌برد. کارشناسان حوزه انرژی تاکید می‌کنند که بازار برق کشور امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند شفافیت، ثبات مقررات و تصمیم‌گیری مبتنی بر واقعیت‌های فنی است. آینده انرژی کشور نه در شعار توسعه خورشیدی، بلکه در تلفیق هوشمندانه همه منابع و مهار مصرف افسارگسیخته رقم خواهد خورد.
ایران کشوری با بیشترین وابستگی به گاز طبیعی برای تولید برق، در برابر تحریم‌ها و نوسانات قیمت آسیب‌پذیر است. بنابراین تنوع انرژی با توسعه خورشیدی و بادی، هزینه‌های واردات سوخت را کاهش و امنیت ملی را تقویت می‌کند. تولید انرژی تجدیدپذیر، همچنین آلودگی هوا را کم و اشتغال بیشتری را ایجاد می‌کند. از سوی دیگر تغییر اقلیم و خشکسالی‌ها، ضرورت انتقال از سوخت فسیلی به منابع پاک را دوچندان کرده است. از این رو تنوع سبد انرژی، رشد پایدار اقتصادی و رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی را تضمین می‌کند.
آرش نجفی رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درباره دیدگاه خود نسبت به تنوع منابع انرژی گفت: تنوع در تولید انرژی یک اصل پذیرفته‌شده جهانی و از الزامات پدافند غیرعامل است. هیچ کشوری نباید تمام وابستگی خود را به یک منبع انرژی محدود کند. با توجه به مزیت‌های طبیعی کشور، استفاده از انرژی خورشیدی و بادی ضروری است. اما در کنار آن باید روی انرژی‌های زمین‌گرمایی هم سرمایه‌گذاری کنیم. تنوع تولید انرژی نه‌تنها امنیت انرژی کشور را بالا می‌برد بلکه از نظر اقتصادی هم به‌صرفه‌تر است. نجفی در ادامه بیان کرد: کاهش قیمت جهانی فناوری‌های تجدیدپذیر باعث جذابیت بیشتر آنها شده است. قیمت پنل‌های خورشیدی و تجهیزات بادی در سال‌های اخیر پایین آمده و این فرصت را فراهم کرده که انرژی‌های پاک در مقایسه با سوخت‌های فسیلی رقابت‌پذیر شوند. با این حال، مشکل اصلی ما کمبود زیرساخت است. بسیاری از کشورها مسیر توسعه را طی کرده‌اند، اما ما هنوز در ابتدای راه هستیم.
نجفی ضمن تاکید بر اهمیت توسعه تجدیدپذیرها، درباره جایگاه نیروگاه‌های حرارتی نیز توضیح داد: در بهترین حالت، انرژی‌های تجدیدپذیر فقط می‌توانند حدود ۱۵درصد از نیاز کشور را تامین کنند. بنابراین، بیش از ۷۵ درصد انرژی کشور همچنان باید از نیروگاه‌های حرارتی تامین شود. در حال حاضر نیروگاه‌های حرارتی ما قدیمی هستند و راندمانشان پایین است. در دنیا نیروگاه‌هایی با راندمان بالای ۵۵ درصد استاندارد محسوب می‌شوند، اما بسیاری از نیروگاه‌های ما هنوز زیر ۵۰ درصد راندمان دارند. باید هرچه سریع‌تر نوسازی شوند، چون ارزش گاز ما بسیار بالاست و نباید آن را با راندمان پایین تلف کنیم. به گفته رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، تا دو سال پیش، کل ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور حدود ۹۰۰ مگاوات بود که از این میزان ۴۰۰ مگاوات مربوط به نیروگاه‌های خورشیدی بود. اما امروز این رقم به حدود ۱۷۰۰ تا ۱۸۰۰ مگاوات رسیده است.
او با اشاره به افزایش اخیر ظرفیت‌ها گفت: اگرچه هر هفته شاهد افتتاح پروژه‌های جدید هستیم، اما با این مقدار هنوز هم در تابستان آینده با ناترازی برق روبه‌رو خواهیم بود. نجفی با ارائه محاسبات فنی افزود: بر اساس محاسبات وزارت نیرو، هر پنج مگاوات انرژی خورشیدی معادل یک مگاوات برق پایدار در شبکه است. بنابراین اگر حتی ۳۰ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی احداث شود، نهایتا حدود ۶ تا ۷ هزار مگاوات برق موثر خواهیم داشت. این رقم می‌تواند بخشی از مشکل صنعت را کاهش دهد، اما کمبود کلی کشور همچنان حدود ۱۵ هزار مگاوات باقی می‌ماند.
سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برق به دلیل تاخیرهای مکرر وزارت نیرو در پرداخت مطالبات، متحمل زیان انباشته بسیاری شده‌اند. عدم تضمین بازگشت سرمایه در قراردادهای تجدیدپذیر، باعث خروج طرح‌های خورشیدی از فاز اجرا در دو سال اخیر شده است. همچنین تغییرات مکرر تعرفه‌ها و بخشنامه‌های وزارت نیرو، ریسک سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌ها را افزایش داده و بی‌اعتمادی به ثبات سیاست‌های انرژی، سرمایه‌گذاران خارجی را از ورود به پروژه‌های برق کشور بازداشته است. در همین زمینه، نجفی یکی از چالش‌های اصلی در توسعه نیروگاه‌های جدید را بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران دانست و گفت: متاسفانه به‌دلیل عملکرد نامناسب وزارت نیرو در سال‌های اخیر، بسیاری از سرمایه‌گذاران به بازگشت سرمایه‌شان اطمینان ندارند. پرداخت‌های تاخیری و نبود قراردادهای شفاف باعث شده سرمایه‌گذاری جدیدی در حوزه نیروگاهی شکل نگیرد. بدون اصلاح قراردادها و پرداخت به‌موقع، هدف ۱۰ هزار مگاوات تجدیدپذیر تا ۱۴۰۵، صرفا روی کاغذ باقی خواهد ماند. او هشدار داد: با این روند، حداقل تا سال ۱۴۰۸ نیروگاه تازه‌ای وارد مدار نخواهد شد و این مساله در آینده نزدیک بحران ناترازی را تشدید می‌کند.
این کارشناس با تاکید بر اینکه حتی با افزایش نیروگاه‌های تجدیدپذیر، کشور همچنان با کمبود انرژی روبه‌رو خواهد بود، گفت: اگر ۳۰ هزار مگاوات نیروگاه جدید هم احداث شود، باز هم ناترازی خواهیم داشت، اما شدت آن کاهش می‌یابد. با اجرای پروژه‌های کنونی، می‌توانیم بخشی از بحران برق صنعت را کنترل کنیم اما به پایداری کامل شبکه نخواهیم رسید.
رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران مهم‌ترین راهکار برای عبور از بحران انرژی را اصلاح مصرف دانست و افزود: ما هیچ راهی جز کاهش و مدیریت مصرف انرژی نداریم. جمعیت و وسعت ایران حدود یک درصد جمعیت و مساحت جهان است، اما مصرف برق ما شش برابر میانگین جهانی است. او ادامه داد: این یعنی ما برق را هدر می‌دهیم بدون اینکه بازده اقتصادی متناسبی داشته باشیم. باید ساختار مصرف را اصلاح کنیم، راندمان تجهیزات را بالا ببریم و مردم و صنایع را به صرفه‌جویی واقعی سوق دهیم. نجفی با بیان اینکه اگر موضوع اصلاح الگوی مصرف از دهه ۸۰ درست اجرا می‌شد، امروز دچار این ناهماهنگی و بحران نبودیم. هنوز هم دیر نیست؛ اما باید با اراده جدی و برنامه منسجم وارد عمل شویم. به‌گفته این کارشناس، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر اقدامی ضروری است، اما نمی‌تواند به‌تنهایی راه‌حل ناترازی برق کشور باشد. نوسازی نیروگاه‌های حرارتی، جلب اعتماد سرمایه‌گذاران، و اصلاح الگوی مصرف سه محور اصلی سیاستگذاری در بخش انرژی باید باشد. تجدیدپذیرها می‌توانند مکمل باشند، نه جایگزین. به نظرم آینده انرژی ایران نه صرفا به افزایش ظرفیت نصب‌شده، بلکه به اصلاح ساختار وابسته است.
نجفی در ادامه در خصوص مواردی که از سوءاستفاده برخی افراد صاحب نفوذ از موضوع نیروگاه‌های خورشیدی و فروش مجوز از سوی آنان به متقاضیان مطرح می‌شود، با تایید این موضوع به ریشه‌های تصمیم وزارت نیروی وقت، برای دریافت ضمانت‌نامه بانکی از متقاضیان احداث نیروگاه خورشیدی اشاره کرد و گفت: این موضوع جدیدی نیست. مساله‌ای است که از دوره‌های قبلی وزارت نیرو مطرح شد و ادامه داشت. به همین خاطر وزارت نیرو اعلام کرد هر کس قصد احداث نیروگاه خورشیدی دارد باید ضمانت‌نامه بانکی ارائه کند. ما همان زمان اعتراض کردیم و گفتیم چرا باید برای تشویق سرمایه‌گذار مانع بگذارید؟ او در ادامه توضیح داد که مسوولان وزارت نیرو در پاسخ به این انتقاد گفته بود: در گذشته افرادی با ارتباطات سیاسی و نه با نیت سرمایه‌گذاری واقعی مجوز احداث نیروگاه خورشیدی دریافت کردند. در نتیجه، در اسناد وزارت نیرو بیش از ۵۰ هزار مگاوات ظرفیت ثبت شد اما فقط حدود ۴۰۰ مگاوات آن عملیاتی شده بود.
نجفی افزود: به دلیل این تخلف‌ها، وزارت نیرو تصمیم گرفت برای جلوگیری از سوءاستفاده، شرط ضمانت‌نامه بانکی بگذارد تا کسانی که صرفا به دنبال مجوز صوری هستند وارد این چرخه نشوند. از این منظر تصمیم وزارت نیرو اقدامی بازدارنده بود که به‌مرور به نفع بخش واقعی اقتصاد تمام شد. البته من در ابتدا با این تصمیم مخالف بودم، چون تصور می‌کردم مانع سرمایه‌گذاری می‌شود، اما بعدها دیدم از منظر کنترل پروژه‌های صوری تصمیم درستی بوده است.
به گفته نجفی، در حال حاضر سیاست وزارت نیرو تغییر کرده و الزام ضمانت‌نامه بانکی به‌صورت کامل اجرا نمی‌شود: الان دیگر ضمانت‌نامه بانکی شرط نیست، اما برای متقاضیان مهلت زمانی تعیین می‌شود. اگر ظرف سه تا شش ماه سرمایه‌گذار پروژه را آغاز نکند، امتیازشان باطل می‌شود. این روش به‌نظرم منطقی‌تر است چون هم مانع سوءاستفاده می‌شود و هم سرمایه‌گذار واقعی را دلسرد نمی‌کند.
