به گزارش خبرنگار مهر، در جریان معاملات روزمره، همیشه احتمال وقوع حوادثی چون آتش‌سوزی، سیل یا سرقت وجود دارد. اما اگر کالایی پیش از تحویل به خریدار از بین برود، چه کسی باید خسارت را جبران کند؟ پاسخ این پرسش در مفهوم حقوقی «ضمان معاوضی» نهفته است؛ اصلی که نقش مهمی در تعیین مسئولیت طرفین معامله دارد.

ضمان معاوضی از مفاهیم مهم در حقوق مدنی ایران است که در تمام جوامع حقوقی نیز ریشه‌ای عقلانی دارد. بر اساس قانون، با امضای قرارداد خرید و فروش، مالکیت مال به خریدار منتقل می‌شود و در حالت عادی، اگر مال از بین برود، زیان متوجه خریدار است. با این حال، قانون‌گذار در برخی موارد استثنا قائل شده و فروشنده را همچنان مسئول دانسته است.

به‌موجب این استثنا، اگر کالا پیش از تحویل یا در شرایط خاصی پس از تحویل و در مدت مشخص از بین برود، فروشنده باید مبلغ دریافتی را به خریدار بازگرداند.

ضمان از دیدگاه حقوقی؛ قراردادی یا قهری؟

در لغت، «ضمان» به‌معنای تعهد و التزام است؛ یعنی مسئولیتی که فرد در برابر دیگری بر عهده می‌گیرد. در حقوق، ضمان ممکن است از قرارداد (ضمان عقدی) یا بدون اراده طرفین، از قانون (ضمان قهری) ناشی شود. ضمان معاوضی نوعی ضمان است که در عقود «معوض» یعنی معاملاتی که در آن دو طرف چیزی را در برابر چیز دیگری می‌دهند، مطرح می‌شود.

تفاوت عقد معوض و غیر معوض

در عقود غیر معوض، مانند هدیه یا صدقه، شخص در برابر مالی که می‌دهد، چیزی مطالبه نمی‌کند. اما در عقد معوض مانند خرید و فروش –هر دو طرف تعهد متقابل دارند: فروشنده باید مال را تحویل دهد و خریدار پول را بپردازد. منطقی نیست که خریدار مبلغی پرداخت کند اما کالایی دریافت نکند، حتی اگر فروشنده در از بین رفتن آن نقشی نداشته باشد. به همین دلیل، قانون برای حمایت از عدالت اقتصادی، مفهوم ضمان معاوضی را پیش‌بینی کرده است.

اقسام ضمان معاوضی؛ پیش و پس از تحویل

حقوقدانان، ضمان معاوضی را بر اساس زمان وقوع تلف مال به دو نوع تقسیم می‌کنند: ضمان معاوضی قبل از تسلیم و ضمان معاوضی بعد از تسلیم. در حالت نخست، اگر کالا پیش از تحویل به خریدار از بین برود، تحقق ضمان منوط به دو شرط است؛ نخست آن‌که تلف کالا باید پیش از تحویل رخ داده باشد و دوم آن‌که مبیع، «مال معین» باشد نه کالای کلی. زیرا در معاملات مربوط به اموال کلی، فروشنده می‌تواند کالای مشابهی را جایگزین کند، اما در مورد مال معین، چنین امکانی وجود ندارد و مسئولیت بر عهده فروشنده باقی می‌ماند.

در مقابل، ضمان معاوضی بعد از تسلیم به دو حالت تقسیم می‌شود. در نوع نخست که «ضمان موقت» نام دارد، تا زمانی‌که خریدار دارای خیارات قانونی مانند خیار مجلس، حیوان یا شرط باشد، فروشنده همچنان در برابر تلف مال مسئول است. در نوع دوم، که به آن ضمان دائمی یا ضمان درک گفته می‌شود، اگر پس از معامله مشخص شود که مبیع در مالکیت فرد دیگری بوده است، فروشنده موظف است مبلغ دریافتی را به خریدار بازگرداند و خریدار نیز باید مال را به مالک واقعی تحویل دهد.

ضمان درک؛ مسئولیتی بدون محدودیت زمانی

ضمان درک حالتی است که ممکن است سال‌ها پس از معامله نیز مطرح شود. اگر مشخص شود مالی که فروخته شده، متعلق به دیگری بوده، فروشنده باید مبلغ دریافتی را پس دهد. حتی در حالتی که فروشنده پول را گرفته اما کالا را تحویل نداده است، در حقوق گفته می‌شود او ضامن درک ثمن است.

در مقابل، اگر خریدار مالی را دریافت کرده باشد که بعداً معلوم شود متعلق به دیگری است، او موظف است آن را بازگرداند و در حکم غاصب شناخته می‌شود.

دانستن ضمان معاوضی، ضرورت امروز بازار

ضمان معاوضی، مفهومی کلیدی برای حفظ تعادل در روابط اقتصادی است. بر اساس قانون، اگر کالای معین پیش از تحویل از بین برود، فروشنده مسئول است و باید وجه دریافتی را پس دهد. اما پس از تحویل، مالکیت به خریدار منتقل شده و تلف مال معمولاً به عهده اوست، مگر در موارد استثنایی قانونی.

آگاهی از این قاعده، نه‌تنها برای فعالان اقتصادی بلکه برای همه شهروندان اهمیت دارد؛ چرا که دانستن حدود مسئولیت در زمان بروز خسارت، از بروز بسیاری از اختلافات تجاری و حقوقی جلوگیری می‌کند.