خبرگزاری مهر: گروه فرهنگ و ادب: زهرا اسکندری: جایزه کتاب سال دفاع مقدس از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور در حوزه ادبیات پایداری است که با هدف پاسداشت میراث مکتوب هشت سال جنگ ایران و عراق، شناسایی و تجلیل از نویسندگان، پژوهشگران و ناشرانی برگزار می‌شود که در زمینه ثبت و بازنمایی واقعیت‌های دفاع مقدس نقش مؤثری داشته‌اند. این جایزه طی بیش از دو دهه برگزاری، سهم قابل‌توجهی در گسترش ادبیات مستند جنگ، خاطره‌نگاری، تاریخ‌پژوهی نظامی و همچنین روایت‌های مردمی و زنانه از جنگ ایفا کرده است. آثار راه‌یافته به این رویداد معمولاً پس از طی چند مرحله داوری تخصصی، بر اساس معیارهایی چون اصالت روایت، دقت مستندات، نوآوری در ساختار روایت و کیفیت پژوهش ارزیابی می‌شوند. در سال‌های اخیر، این جایزه به محفلی برای گفت‌وگوی میان نسل‌های مختلف نویسندگان دفاع مقدس و فرصتی برای بازخوانی تحولات محتوایی و زبانی این ادبیات بدل شده است. بیست‌وسومین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس نیز با هدف معرفی آثار برگزیده سال‌های اخیر و بررسی جریان‌های تازه در روایت جنگ برگزار می‌شود.در همین زمینه با محمدجواد کاموربخشایش، دبیر علمی بیست‌وسومین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس، به گفت‌وگو پرداختیم تا جزئیات برگزاری و روند ارزیابی آثار را از زبان او بشنویم.
سهم ناشران استانی یا تازه‌کارها در این دوره نسبت به ناشران شناخته‌شده چه وضعیتی دارد؟
در این دوره از جشنواره، مجموعه‌های استانی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به‌عنوان نخستین بخش‌های سازمانی، تمامی آثار خود را به دبیرخانه ارسال کرده‌اند. علاوه بر این، جشنواره در کنار همکاری با ناشران وابسته به نهادهای رسمی، ارتباط مستقیمی نیز با ناشران استانی و شهرستانی برقرار کرده است. تعامل ناشران محلی، به‌ویژه ناشران کوچک و تازه‌کار، در این دوره مثبت ارزیابی می‌شود و حضور آن‌ها نقش مؤثری در گسترش دامنه جشنواره و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت داشته است.
با وجود این، تأکید بر استمرار ارتباط و همکاری نزدیک‌تر با این ناشران همچنان مورد توجه دبیرخانه جشنواره است تا فرآیند رقابت صرف، به بستری برای جریان‌سازی فرهنگی و ارتقای جایگاه ادبیات دفاع مقدس تبدیل شود. در همین راستا از ناشرانی که تاکنون آثار خود را ارسال نکرده‌اند نیز خواسته شده است هرچه سریع‌تر با دبیرخانه جشنواره همکاری کنند تا هیچ اثر ارزشمندی از قلم نیفتد و ارزیابی جامعی از تولیدات این حوزه در سطح کشور به‌دست آید.
برای حفظ شفافیت داوری و اعتبار نتایج چه سازوکاری در نظر گرفته‌اید؟
یکی از نکات مورد توجه در برگزاری دوره جدید جشنواره، بازنگری در ترکیب هیئت‌های داوری است. در سال‌های گذشته، نقدهایی درباره تکرار سلیقه‌ها و محدود بودن نگاه داوران به جشنواره وارد شده بود. بر همین اساس، دبیرخانه جشنواره در این دوره با رویکردی تازه قصد دارد ساختار داوری را متنوع‌تر و علمی‌تر کند.
در این طرح، گروه‌های داوری از میان ترکیبی از پژوهشگران، نویسندگان و دانشگاهیان انتخاب می‌شوند تا دیدگاه‌های متنوع و تخصصی‌تری در ارزیابی آثار شکل گیرد. هدف از این تغییر، نزدیک‌تر شدن فرآیند داوری به نگاه علمی و پژوهشی و تحقق توصیه‌ای است که همواره بر پیوند میان ادبیات دفاع مقدس و فضای دانشگاهی تأکید دارد.
همچنین در هر بخش داوری، علاوه بر اعضای هیئت علمی، یک داور جوان نیز حضور خواهد داشت تا ضمن بهره‌مندی از نگاه نسل جدید، فرصت تجربه و مشارکت برای چهره‌های تازه‌وارد این حوزه فراهم شود. برگزارکنندگان امیدوارند این تغییر ساختار، زمینه‌ساز ایجاد جریان تازه‌ای در ارزیابی آثار و ارتقای سطح علمی جشنواره باشد و بتواند پاسخی مناسب به نقدهای مطرح‌شده در دوره‌های گذشته ارائه دهد.
ارزیابی شما از وضعیت فعلی تولید و انتشار آثار در حوزه دفاع مقدس چیست؟
از نگاه بنده حوزه ادبیات دفاع مقدس، تولید آثار در این عرصه اگرچه نشانه پویایی و استمرار توجه به ارزش‌های تاریخی و فرهنگی کشور است، اما نیازمند آسیب‌شناسی دقیق‌تری نیز هست. در سال‌های اخیر، افزایش حجم آثار منتشرشده در این حوزه گاه موجب شده تا کمیت بر کیفیت غلبه پیدا کند و ضرورت بازنگری در فرآیند آموزش و نقد بیش از گذشته احساس شود.
بر اساس دیدگاه کارشناسان، آموزش نظام‌مند و گسترده در سطح ملی می‌تواند نقش مؤثری در بهبود سطح کیفی آثار داشته باشد. ایجاد دوره‌های آموزشی تخصصی برای نویسندگان، پژوهشگران و حتی ویراستاران ادبیات دفاع مقدس، می‌تواند از تولید آثار سطحی و کم‌محتوا جلوگیری کند. در کنار آن، نقد حرفه‌ای آثار نیز یکی از ارکان اصلی رشد و بالندگی این حوزه به شمار می‌رود. بررسی تحلیلی و انتقادی آثار قوی می‌تواند به تقویت بنیان‌های محتوایی و روایی آن‌ها کمک کند و مسیر تولیدات آینده را به سمت آثار ماندگارتر و عمیق‌تر سوق دهد.
صاحب‌نظران معتقدند ایجاد پیوند میان نهادهای آموزشی، جشنواره‌ها، ناشران و نویسندگان دغدغه‌مند می‌تواند این دو عنصر «آموزش» و «نقد» را به زنجیره‌ای مؤثر در ارتقای کیفی ادبیات دفاع مقدس تبدیل کند؛ زنجیره‌ای که نتیجه آن، تولید آثاری استوارتر و علمی‌تر در سال‌های پیش رو خواهد بود.
آیا در نظر دارید بخش‌های تازه‌ای مانند کتاب‌های ترجمه‌شده، کتاب‌های صوتی یا دیجیتال را به ساختار جشنواره اضافه کنید؟
در دوره جدید جشنواره، توجه ویژه‌ای به قالب‌های نوین نشر و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در فضای دیجیتال شده است. دبیرخانه جشنواره اعلام کرده که امسال علاوه بر آثار مکتوب، بخش مستقلی برای ارزیابی و معرفی آثار صوتی، پادکست‌ها و کتاب‌های الکترونیک در نظر گرفته شده است.
این رویکرد با هدف فاصله گرفتن از شکل سنتی برگزاری جشنواره و حرکت به سمت روش‌های نوین ارتباط با مخاطب اتخاذ شده است. به گفته مسئولان برگزاری، در دنیای امروز که بخش بزرگی از مصرف فرهنگی در بستر دیجیتال انجام می‌شود، پرداختن به قالب‌هایی مانند کتاب صوتی، پادکست و کتاب الکترونیک ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
در همین راستا، هم‌اکنون فرآیند گردآوری آثار در این بخش آغاز شده و دبیرخانه جشنواره در حال دریافت و ارزیابی مجموعه‌ای از آثار تولیدشده در حوزه‌های مختلف صوتی و دیجیتال است. بنا بر برنامه‌ریزی‌ها، این آثار در کنار کتاب‌های چاپی، مورد داوری قرار گرفته و برگزیدگان آن‌ها نیز در مراسم اختتامیه جشنواره معرفی خواهند شد.
جایگاه کتاب‌های پژوهشی و تحلیلی در میان آثار دفاع مقدس را چگونه می‌بینید؟
با وجود تجربه‌های متعدد داوری در جشنواره‌هایی همچون «کتاب سال دفاع مقدس» و «جایزه جلال آل احمد»، ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که بخش پژوهش در حوزه ادبیات دفاع مقدس همچنان با ضعف جدی روبه‌روست. کم‌توجهی ناشران به سرمایه‌گذاری در این عرصه، سبب شده تا آثار پژوهشی و نقد ادبی در مقایسه با سایر شاخه‌ها سهم اندکی در تولیدات مرتبط با دفاع مقدس داشته باشند.
یکی از دلایل اصلی این مسئله، نبود توجیه اقتصادی برای ناشران خصوصی است؛ چرا که پژوهش، فرآیندی زمان‌بر و هزینه‌بر محسوب می‌شود و بازگشت مالی آن در کوتاه‌مدت برای ناشران قابل پیش‌بینی نیست. از این‌رو بسیاری از ناشران ترجیح می‌دهند به تولید آثار داستانی یا مستندنگاری‌هایی بپردازند که مخاطب عام بیشتری دارند و فروش آن‌ها سریع‌تر اتفاق می‌افتد.
در چنین شرایطی، انتظار می‌رود نهادهای فرهنگی، سازمان‌های متولی حوزه کتاب و مراکز سیاست‌گذار در عرصه فرهنگ ایثار و شهادت، نقش فعال‌تری در حمایت از پژوهش‌های بنیادی و نقد تخصصی ایفا کنند. به باور کارشناسان، این حمایت می‌تواند به‌صورت اعطای گرنت‌های پژوهشی، سفارش تولید آثار موضوع‌محور، یا برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای نویسندگان و پژوهشگران محقق شود.
آمارها نیز مؤید این وضعیت هستند؛ به‌گونه‌ای که در اغلب جشنواره‌های ادبی کشور، از جمله جشنواره‌های مرتبط با دفاع مقدس، بخش پژوهش و نقد ادبی معمولاً با کمترین تعداد آثار روبه‌روست و در بسیاری از دوره‌ها تعداد آثار ارسالی در این بخش از ده عنوان فراتر نمی‌رود. این امر نشان می‌دهد که حوزه پژوهش، نیازمند توجه ویژه و برنامه‌ریزی مستمر از سوی متولیان فرهنگی است تا بتواند به جایگاه واقعی خود در منظومه ادبیات دفاع مقدس دست یابد.
آثار در بخش‌هایی دسته‌بندی شده‌اند و در هر بخش معیارهایی برای ارزیابی وجود دارد. آیا در این دوره تغییر یا بازنگری خاصی در شاخص‌های داوری انجام شده است؟
در این دوره از جشنواره، برای ایجاد دسته‌بندی علمی و داوری منسجم‌تر، هشت گروه مرجع طراحی شده است که هر گروه شامل چند زیرمجموعه است. به‌عنوان مثال، گروه «مستندنگاری» شامل چند زیرشاخه است و هر زیرشاخه دارای معیارهای داوری ویژه خود است؛ برای نمونه، نحوه ارزیابی خاطره با مستند یا داستان متفاوت خواهد بود.
فرم‌های داوری این دوره با بازطراحی و به‌روزرسانی بر اساس دانش روز انجام شده تا داورها بتوانند شاخص‌ها و مولفه‌های علمی مناسب را معیار قرار دهند و آثاری انتخاب شوند که از همه جنبه‌ها مورد تایید باشند و مخاطب نیز بتواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند.
علاوه بر این، مقرر شده پس از پایان جشنواره، آثار انتخاب‌شده مورد نقد و تحلیل قرار گیرند و معیارهای داوری به‌طور شفاف ارائه شود تا فرآیند انتخاب آثار شفاف، علمی و مستند باشد و راهنمایی برای تولید آثار آینده فراهم شود.
با توجه به اینکه ممکن است برخی از آثار ارسالی در گذشته جوایز متعددی دریافت کرده باشند یا حتی مورد تقریظ مقام معظم رهبری قرار گرفته باشند، آیا این سوابق می‌تواند در روند داوری و انتخاب مجدد آثار به‌عنوان برگزیده تأثیرگذار باشد؟
در این دوره جشنواره، تأکید ویژه‌ای بر استقلال داوری و عدم تأثیرگذاری عوامل بیرونی در ارزیابی آثار وجود دارد. از منظر کارشناسان و شخصیت‌های حرفه‌ای حوزه کتاب، مانند مقام معظم رهبری که گاهی برای برخی آثار تقریظ می‌نویسند یا کتاب‌هایی در جوایزی همچون جایزه جلال انتخاب می‌شوند، ارزش و اعتبار کتاب‌ها بر اساس این مراجعات و امتیازات بیرونی در داوری جشنواره لحاظ نخواهد شد.
به این معنا که آثار به صورت مستقل و صرفاً بر اساس شاخص‌ها و معیارهای علمی و محتوایی هر گروه داوری بررسی می‌شوند. حتی کتاب‌هایی که از نظر تیراژ یا بازخوردهای مثبت عمومی موفق بوده‌اند، اگر معیارهای داوری را کسب نکنند، امتیازی دریافت نخواهند کرد و برعکس، کتاب‌هایی که مورد نقد و بررسی متعددی قرار گرفته‌اند، می‌توانند نشان‌دهنده ارزش علمی و محتوایی باشند. این رویکرد، تأکید بر عدالت، شفافیت و ارزیابی مستقل آثار در جشنواره است و از هرگونه تأثیر بیرونی جلوگیری می‌کند.
