خبرگزاری مهر، گروه استانها- کوروش دیباج: در جهان معاصر، بازخوانی اسطوره دیگر صرفاً بازگشت به گذشته نیست، بلکه تلاشی است برای فهم سازوکارهای روایت، معنا و هویت در زمانه‌ای که هر روزه اسطوره‌های تازه‌ای از دل رسانه، سیاست و فرهنگ عامه زاده می‌شوند. از این رو، «اسطوره‌نگاری» به مثابه شاخه‌ای میان‌رشته‌ای، جایگاه ویژه‌ای در مطالعات فرهنگی و انسان‌شناسی یافته است؛ حوزه‌ای که در آن پژوهشگر نه به تحلیل اسطوره‌ها، بلکه به شیوه‌های روایت و بازنمایی آن‌ها می‌پردازد. ویلیام جی. دوتی، اسطوره‌پژوه و الهی‌دان معاصر آمریکایی، از چهره‌های برجسته این حوزه است که با نگاهی تلفیقی میان الهیات، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و نشانه‌شناسی، مسیر تازه‌ای در فهم اسطوره و آئین گشوده است.
کتاب «اسطوره‌نگاری و مطالعه اساطیر و آئین‌ها» از برجسته‌ترین آثار دوتی، نمونه‌ای کم‌نظیر از رویکرد چندلایه و بینارشته‌ای اوست؛ اثری که کوشیده است از مرزهای نظریه‌های منفرد فراتر رود و نظامی از درک پویا و سیال اسطوره را پیش روی خواننده بگذارد. این کتاب که به‌تازگی با ترجمه دقیق و پرجزئیات سمیه سمسارلیر در ایران منتشر شده، نخستین ترجمه فارسی از یکی از متون مرجع در حوزه نظریه‌های نوین اسطوره‌نگاری به‌شمار می‌رود.
به همین مناسبت، نشست رونمایی و نقد این کتاب شامگاه چهارشنبه در شهر کتاب اردیبهشت اصفهان برگزار شد؛ نشستی که با حضور سمیه سمساریلر مترجم اثر، علی خدایی نویسنده و منتقد ادبی، و جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه اسطوره و فرهنگ همراه بود و در آن، مفاهیم کلیدی و دستاوردهای نظری کتاب از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفت.
۴۵۱ روز نشستن در کلاس ویلیام دوتی
سمیه سمساریلر در این نشست با اشاره به فرایند انتخاب و ترجمه این اثر گفت: ترجمه این کتاب نتیجه بیش از چهارصد و پنجاه روز تلاش مستمر است. زمانی که تصمیم گرفتم در حوزه اسطوره‌شناسی کار کنم، با آقای برزو قادری، مدیر نشر سو را، که دانش گسترده‌ای در این زمینه دارند، مشورت کردم. ایشان ویلیام دوتی را به من معرفی کردند و پس از مطالعه آثار وی، تصمیم گرفتم این کتاب را برای ترجمه انتخاب کنم.
وی افزود: کتاب پیشین من چهار سال در انتظار انتشار ماند، اما خوشبختانه این اثر پس از سال‌ها تلاش به نتیجه رسید و برایم تجربه‌ای عمیق و ماندگار بود.
مترجم این اثر با بیان اینکه در طول ۴۵۱ روز، هر روز با نثر و اندیشه ویلیام دوتی همراه بوده است، گفت: در آغاز کار ترجمه هر روز فقط یک پاراگراف پیش می‌رفتم، اما به مرور با زبان و ساختار فکری نویسنده آشناتر شدم و سرعت ترجمه بالا رفت.
وی تأکید کرد: این کتاب اثری ساده و سریع‌خوان نیست و خواننده برای درک و همراهی با اندیشه‌های دوتی باید صبر و تأمل داشته باشد.
سمساریلر افزود: دوتی در این کتاب بیش از آنکه پاسخ بدهد، پرسش می‌آفریند و به مخاطب فرصت می‌دهد تا خود به کاوش و تأمل در مفهوم اسطوره بپردازد.
وی درباره دشواری‌های ترجمه این اثر توضیح داد: بخشی از چالش ترجمه مربوط به ارجاعات برون‌متنی بود. برای ترجمه دقیق باید هر منبع و ارجاع را پیدا می‌کردم و می‌خواندم تا مفهوم درست جمله را درک کنم. در این زمینه از هوش مصنوعی نیز برای یافتن منابع استفاده کردم، اما هنوز ترجمه ماشینی را قابل اعتماد نمی‌دانم، زیرا اغلب اشتباه و ناهماهنگ است.
این مترجم افزود: با وجود آنکه هوش مصنوعی در یافتن مسیرها و ارجاعات به من کمک کرد، اما ترجمه انسانی همچنان ضروری است، چرا که درک معنای ضمنی و ظرافت‌های نثر نویسنده تنها از عهده انسان برمی‌آید.
اسطوره‌نگاری، پیش‌نیاز اسطوره‌شناسی
سمساریلر در ادامه با اشاره به محتوای کتاب گفت: برخلاف آنچه تصور می‌شود، کتاب دوتی درباره اسطوره‌شناسی نیست، بلکه درباره «اسطوره‌نگاری» است؛ یعنی بررسی روند شکل‌گیری و مطالعه اسطوره‌ها، نه تحلیل مستقیم اسطوره‌های فرهنگی یا ملی.
وی افزود: در این کتاب به اسطوره‌های ایران یا هیچ منطقه خاصی پرداخته نمی‌شود، بلکه نویسنده به تبیین رویکردهای نظری در مطالعه اسطوره و آئین از منظرهای تاریخی، روان‌شناختی، اجتماعی و ادبی می‌پردازد.
این نویسنده تأکید کرد: که در داستان‌نویسی، شناخت اسطوره امری ضروری است، زیرا زیرلایه بسیاری از متون ادبی و روایی بر پایه ساختارهای اسطوره‌ای بنا شده است. حتی در خوانش متون کلاسیک فارسی مانند شاهنامه یا آثار غربی، بدون درک مبانی اسطوره‌ای، معنا و عمق روایت‌ها به‌درستی دریافت نمی‌شود.
وی در پاسخ به پرسشی درباره دشواری متن برای خوانندگان غیرتخصصی گفت: کتاب دوتی اثری تخصصی است، اما با علاقه و پشتکار می‌توان با آن ارتباط برقرار کرد. نویسنده در این اثر همچون معلمی دلسوز باخواننده همراه می‌شود، مسیر را پیشنهاد می‌دهد و به‌تدریج او را به عمق مباحث می‌برد. اگر خواننده دو فصل نخست را با صبر و دقت بخواند، در ادامه مسیر از دستاوردهای فکری کتاب بهره‌مند خواهد شد.
سمساریلر گفت: این اثر با رویکردی جامع، مخاطب را با نظریه‌پردازان و مکاتب گوناگون اسطوره‌پژوهی آشنا می‌کند و دروازه‌ای برای ورود به دنیای گسترده اندیشه‌های اسطوره‌ای می‌گشاید.
وی ابراز امیدواری کرد: ترجمه فارسی این کتاب بتواند منبعی سودمند برای پژوهشگران، نویسندگان و علاقه‌مندان به فرهنگ و اسطوره در ایران باشد.
اسطوره‌نگاری، پیش‌نیاز فهم اسطوره‌شناسی است
در ادامه این نشست محمدعلی موسوی فریدنی، نویسنده و اسطوره‌پژوه، درباره اهمیت این اثر و ترجمه فارسی آن سخن گفت.
موسوی فریدنی با اشاره به نقش دشوار منتقد و معرف اثر گفت: منتقد همچون بندبازی است که باید میان پدیدآورنده، اثر و مخاطب تعادل برقرار کند تا نه در ستایش افراط کند و نه در نقد بی‌انصافی.
وی اظهار کرد: مطالعه این کتاب برایش تجربه‌ای شگفت‌انگیز بود، چرا که هر صفحه آن نوعی یادگیری تازه از جهان اسطوره بود و دریافت که با وجود سال‌ها پژوهش در شاهنامه و اسطوره‌های ایرانی، هنوز بسیاری از مفاهیم را نمی‌داند.
این اسطوره پژوه گفت: با تمام علاقه‌ای که به اسطوره دارم، این کتاب به من نشان داد چقدر از فهم دقیق اسطوره فاصله دارم و چقدر باید دوباره بیاموزم.
دایره‌المعارفی از اسطوره و معنا
وی با اشاره به ساختار علمی و آموزشی کتاب دوتی اظهار کرد: این اثر در حکم یک دایره‌المعارف اسطوره‌نگاری است که از هر مدخل، مکاتب و منابع اصلی را معرفی می‌کند و سپس ارجاعات لازم را در اختیار خواننده می‌گذارد. به گفته وی، کتاب ضمن آنکه خواننده را با گستره‌ای از دیدگاه‌ها و نظریه‌های اسطوره‌شناسی آشنا می‌کند، همچنان او را تشنه نگه می‌دارد و مقدمه‌ای است بر خواندن آثار دیگر در این حوزه.
موسوی فریدنی افزود: مطالعه این اثر برای کسانی که در آغاز راه پژوهش در اسطوره‌شناسی هستند ضروری است، چرا که نشان می‌دهد چگونه باید مسیر مطالعه را انتخاب کنند و از میان مکاتب و متون متعدد، یک شاخه را برای پژوهش عمیق‌تر برگزینند.
وی تأکید کرد: دوتی در این کتاب با روشی آموزشی و دقیق، نمایه‌ای مفصل از مفاهیم، نظریه‌پردازان و آثار مرجع ارائه کرده و مترجم فارسی نیز توانسته است با زبانی روشن و وفادار، این دانش را منتقل کند.
از تلویزیون تا جنگ سرد؛ خوانشی اسطوره‌ای از جهان مدرن
وی در بخش دیگری از سخنان خود به محتوای متنوع کتاب اشاره کرد و گفت: نویسنده در فصل‌های پایانی نشان می‌دهد که اسطوره چگونه در جهان امروز از رسانه تا سیاست حضور دارد و حتی ساختار تلویزیون و فرهنگ مصرفی معاصر را نیز می‌توان از منظر اسطوره تحلیل کرد.
این نویسنده با استناد به بخش‌هایی از کتاب افزود: دوتی بر این باور است که رسانه‌های نوین همچون تلویزیون، ذهن انسان را به‌گونه‌ای شکل می‌دهند که خود به پدیده‌ای اسطوره‌ای بدل می‌شوند و درکی نمادین و گاه تحریف‌شده از واقعیت می‌سازند.
وی در ادامه گفت: نویسنده با بررسی نمونه‌هایی از اسطوره‌های سیاسی قرن بیستم، از جمله سوءاستفاده‌های نازیسم از مفهوم اراده معطوف به قدرت، نشان می‌دهد که چگونه ایده‌های فلسفی می‌توانند به ابزار قدرت و ویرانی تبدیل شوند.
موسوی فریدنی در بخشی از سخنانش به غیبت نام کارل مارکس در این کتاب اشاره کرد و گفت: مارکس یکی از بزرگ‌ترین اسطوره‌نگاران تاریخ اندیشه است، اما به‌نظر می‌رسد شرایط زمان نگارش کتاب و فضای جنگ سرد سبب شده است که نویسنده به او نپردازد.
وی با مرور ساختار چهاربخشی کتاب توضیح داد: این اثر شامل چهار بخش اصلی و چهارده فصل است که از مبانی نظری اسطوره تا پیوندهای آن با آئین‌ها، نمادها، ساختارگرایی، نشانه‌شناسی و آئین‌های تشریفاتی را در بر می‌گیرد.
این اسطوره پژوه تأکید کرد: دوتی در این کتاب با نگاهی آموزشی، دانش نظری را به هنر آموزش پیوند می‌زند و ترجمه فارسی آن نیز با دقت و تسلط انجام شده است.
وی با اشاره به کیفیت بالای ترجمه گفت: در کتابی بیش از پانصد صفحه، مترجم تنها چند ایراد جزئی لغوی دارد و این نشان از تسلط او بر زبان مبدأ و مقصد است.
این نویسنده تصریح کرد: نتیجه خواندن این کتاب نوعی «گیجی مبارک» است؛ احساسی که یادآور می‌شود انسان هرچه بیشتر بداند، بیشتر درمی‌یابد که هنوز نادان است.
خوانش چندلایه از اسطوره در ترجمه تازه سمیه سمسارلیر
در ادامه این نشست مرضیه گلاب‌گیر، نویسنده و اسطوره‌پژوه با خواندن بخشی از ترجمه کتاب گفت جمله آغازین دوتی که می‌نویسد: «چیزها تغییر می‌کنند، این نکبت هم می‌گذرد» برای من معنا و پیامی فراتر از یک جمله دارد.
وی افزود: به باور من، همین نگاه به گذرایی رنج‌ها و تاب‌آوری در برابر جهان نامیمون، علت پرداختن انسان به اسطوره است. انسان در طول تاریخ با روایت‌های اسطوره‌ای توانسته است جهان پرآشوب خود را تاب بیاورد و از دل این روایت‌ها داروی شفابخش برای زیستن بسازد.
این نویسنده اظهار کرد: اسطوره‌ها در هر دوره تاریخی در قالب‌های تازه متولد می‌شوند و هر نسل به اندازه نیاز و ظرفیت خود از آن‌ها بهره می‌گیرد. این روایت‌ها نه تنها شادی و اندوه انسان را روایت می‌کنند، بلکه ابزار سازگاری با جهان‌اند. گلاب‌گیر افزود: کتاب دوتی به‌درستی نشان می‌دهد که اسطوره هنوز در زندگی امروز حضور دارد و ما همچنان با روایت‌های اسطوره‌ای می‌توانیم معنا و توازن خود را در جهانی متغیر حفظ کنیم.
دوتی؛ از الهیات تا اسطوره‌شناسی نوین
وی با اشاره به ویژگی‌های ساختاری و محتوایی کتاب گفت: این اثر سنگین و درعین‌حال پرکشش است. کتاب همان‌گونه که موسوی اشاره کرد، نوعی دایره‌المعارف کوچک از نظریه‌های اسطوره‌ای است که در هر صفحه‌اش خواننده با اندیشمندان و نظریه‌پردازان بزرگ این حوزه روبه‌رو می‌شود.
گلاب‌گیر تصریح کرد: دوتی برخلاف نویسندگانی که تنها از منظر یک نظریه سخن می‌گویند، همه دیدگاه‌ها را در کنار یکدیگر می‌نشاند و به خواننده می‌آموزد که هیچ اسطوره‌ای را نمی‌توان تنها با یک نظریه تحلیل کرد.
وی با تأکید بر چندگانگی روش‌شناسی دوتی اظهار کرد: در این اثر، نویسنده اسطوره را از دیدگاه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و نشانه‌شناسی هم‌زمان بررسی می‌کند و این رویکرد چندلایه، غنای کتاب را دوچندان کرده است.
این پژوهشگر ادامه داد: این رویکرد، خواننده را از تک‌نگری رها می‌کند و او را به خوانشی پویا، بینارشته‌ای و چندسطحی از اسطوره سوق می‌دهد.
وی افزود: همان‌طور که در مطالعه میکروسکوپی باید از لنزهای مختلف برای دیدن جزئیات استفاده کرد، در مطالعه اسطوره نیز باید با نظریه‌های گوناگون و از زوایای مختلف به موضوع نگریست. این کتاب دقیقاً چنین روشی را به کار می‌گیرد و مخاطب را از نگاه سطحی به درک عمیق‌تر می‌رساند.
هنر مدرن، تجربه‌ای تازه از اسطوره
گلاب‌گیر در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به پیشینه تحصیلی دوتی در الهیات گفت: آگاهی نویسنده از متون دینی سبب شده است که رویکرد او به اسطوره، نگاهی تأویلی و میان‌متنی باشد.
وی اظهار کرد: دوتی در آثار خود اسطوره را نه به عنوان داستان‌های کهن، بلکه به‌مثابه پدیده‌ای زنده و در حال تجربه معرفی می‌کند. از نظر او، هنر مدرن شاید اسطوره را روایت نکند، اما آن را تجربه می‌کند.
این نویسنده تأکید کرد: این ویژگی باعث می‌شود کتاب اسطوره‌نگاری از یک پژوهش نظری صرف فراتر رود و به متنی تبدیل شود که اسطوره را به جهان امروز پیوند می‌زند. در نگاه دوتی، اسطوره با روان‌شناسی، فرهنگ عامه و نشانه‌های دنیای معاصر در تعامل است و به همین دلیل اسطوره از قالبی کهن و غبارآلود خارج می‌شود و در جهان مدرن کارکردی تازه می‌یابد.
گلاب‌گیر افزود: ترجمه سمیه سمسارلیر توانسته است این پیچیدگی نظری را به زبان فارسی منتقل کند و مخاطب ایرانی را با یکی از به‌روزترین و جامع‌ترین منابع اسطوره‌نگاری معاصر آشنا سازد.
وی تأکید کرد: این کتاب به ما یادآوری می‌کند که اسطوره نه در گذشته، بلکه در همین اکنون و در تجربه زیسته ما جاری است.
