همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: تالاب بین المللی گاوخونی یکی از مهمترین پهنه‌های آبی فلات مرکزی ایران به وسعت ۴۷ هزارهکتار در پایاب رودخانه خشکیده زاینده‌رود است که در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون جهانی رامسر به ثبت رسید. در شب ۹۰۸ بخارا، رضا خلیلی ورزنه، فعال محیط زیست از مشخصات و وضعیت گذشته و اکنون تالاب و شهر تالابی ورزنه گفت.
او با اشاره به یافته‌های آثار باستانی در دیواره شمالی و شرقی تالاب گفت: تاکنون آثار سفالین و مهره‌های عقیق متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد در پایاب زاینده رود یافت شده است. با وجود اینکه سال‌ها از پر آبی تالاب می‌گذرد هنوز می‌توان آثار کلونی‌های فلامینگوها در دهه ۷۰ را در آنجا دید. ۱۵۰ هزار فلامینگو در دهه ۸۰ در این تالاب سرشماری شده است. روزگاری گزستان‌ها و نیزارهای مصب زاینده رود، سوخت مردم ساکن در ورزنه را تامین می‌کرد.
او با اشاره به ظرفیت گردشگری در نمکزارها و بیابان‌های اطراف تالاب گفت: فقط در طی یک سال در نیمه‌های دهه ۹۰ بیش از ۲۰هزار گردشگر خارجی برای دیدن تالاب به ورزنه آمدند.
او که ساکن شهر ورزنه است از خاطرات کودکی خود گفت: در گذشته سالی یک ماه در شهریور، آب را به روی تالاب می‌بستند و ما می‌توانستیم ماهی کپور صید کنیم ولی الان آن روزها خاطره شده است. الان هر کسی که در ورزنه مانده نه توان مهاجرت دارد نه صنعت و کشاورزی وجود دارد که به آن مشغول باشد. ذرت، شلغم علوفه‌ای و پنبه کشاورزی ورزنه و گله‌های شتر دامداری این شهر را تامین می‌کرد. هم اکنون فقط یک «گاوچاه» به صورت نمونه برای نشان دادن روش استخراج آب از چاه در این شهر به عنوان میراث فرهنگی باقیمانده است. ورزنه‌ای‌ها توانسته بودند با ایجاد کبوترخانه کود مورد نیاز زمینهای کشاورزی خود را تامین کنند. هدایت هرزاب‌ها آسیاب آبی این شهر را به گردش در می‌آورد. با این حال هنوز ۱۷ هزار هکتار ماسه‌های بادی می‌تواند با جذب گردشگر جایگزین درآمد حاصل از فروش نفت شود.
او به آغاز بحران در گاوخونی اشاره کرد و گفت: نرسیدن آب به گاوخونی از مرگ فلامینگوها تا مرگ ماهی‌های گورخری و برداشت از معدن کوه سیاه با اعتراضات مردمی مواجه شد. در تیر ماه سال ۹۴ اعتراضات منجر به تعیین حریم زاینده رود و آزادسازی آن شد. در سال ۲۰۲۲ ورزنه و بندر خمیر به عنوان شهرهای تالابی در کنوانسیون جهانی رامسر ثبت شدند.
امین اخوت، تورلیدر و متخصص پرنده‌نگری از اهمیت پرندگان مهاجر در عرصه تالاب سخن گفت. او با نشان دادن عکس‌های تنوع زیستی این تالاب بین‌المللی گفت: تنوع زیستی این تالاب ناشی از موقعیت جغرافیایی و تنوع زیستگاهی آن است. تا صدها کیلومتر در اطراف گاوخونی هیچ اکوسیستم تالابی دیگری در فلات مرکزی ایران وجود ندارد. زیستگاه‌های بیابانی- نیمه بیابانی، درختزار و بوته زار و تالابی، تنوع زیستگاهی این منطقه را ایجاد می‌کند؛ در نتیجه تنوع جانوری این منطقه نیز بسیار بالاست. ۱۸ گونه پستاندار از قبیل جربیل بزرگ، خرگوش صحرایی، گرگ خاکستری، کفتار، روباه شنی، شغال طلایی، خارپشت گوش بلند و ... و همچنین ۱۴ گونه خزنده از جمله بزمجه بیابانی، گکوی دم پخ، اگامای چابک، گکوی پلنگی، لاکپشت مهمیزدار در اطراف تالاب زندگی می‌کنند.
این پرنده شناس با اشاره به رونق پرنده نگری در حاشیه تالاب گاوخونی گفت: ۵۸۰ گونه پرنده در ایران ۳۰۰ گونه در استان اصفهان و ۱۴۵ گونه در اطراف تالاب گاوخونی ثبت شده است. برخی از این‌ها مانند جغد کوچک، چنگر نوکسرخ، سنگ چشم پشت سرخ جزو پرنده‌های مقیم در تالاب گاوخونی هستند. گونه‌هایی مانند کورکور سیاه، عقاب مارخوار و آووست برای زمستان گذرانی به این تالاب می‌آمدند. پرندگان به دلیل بذرافشانی، توسعه اکوتوریسم، تولید کود، تغذیه سایر جانوران، کنترل آفات و تعیین شاخص سلامت زیستگاه بسیار اهمیت دارند.
در این شب مستند «سرخِ بی‌سرزمین» به کارگردانی منصور کمیلی که روایتی از تبعات محیط‌زیستی خشکیدن تالاب گاوخونی است پخش شد.
در ادامه فرشته عالمشاه، عضو انجمن «بوم سبز کویر» از اهمیت حفظ گونه در خطر انقراض ماهی آفانیوس اصفهانی گفت: آفانیوس یا گورخرماهی اصفهانی یا همان که اصفهانی‌ها به آن «ماهی جوقی» می‌گویند به شدت در معرض انقراض است. در سال ۹۸ متوجه وجود این ماهی در چشمه‌ها و قنوات غرب تالاب شدیم و تاکنون در تلاشیم که عوامل تهدید کننده این گونه را به حداقل برسانیم. رهاسازی گونه‌های آکواریومی و ورود فاضلاب به قناتها مهمترین دلیل از بین رفتن ذخیره ژنتیکی این گونه است. ماهی آفانیوس با تغذیه از لارو حشرات، کرم‌ها و سخت پوستان با اندازه ۴ تا ۶ سانتی‌متر، اندمیک زاینده رود و تالاب گاوخونیست. ماهی آفانیوس به عنوان سرباز بیولوژیک با تغذیه از لاروهای پشه آنوفل مانع از بروز بیماری مالاریا می‌شود. این گونه همچنین منبع مهم تغذیه پرندگان مهاجر است.
او با اشاره به اینکه اینگونه می‌تواند «گونه پرچم» در استان اصفهان باشد، گفت: مهمترین تهدیدات این گونه علاوه بر نابودی زیستگاه و آلودگی قنوات به فاضلاب ورود گونه‌های مهاجم به تالاب است. گونه‌های مهاجم به دلیل رقابت غذایی و تغذیه از نوزادان ماهی افانیوس فرصت تکثیر به این گونه را نمی‌دهند. اعضای انجمن در مدارس در مورد رها نکردن ماهی‌های آکواریومی به خصوص ماهی قرمز اطلاع رسانی کردند. چند سالی است که در محله ما دیگر در ایام عید فروشنده ماهی قرمز نداریم؛ چون خریدار ماهی قرمز نداریم. از سوی دیگر آموزش کمک کرد که صید تفریحی توسط کودکان و همچنین لایروبی چشمه‌ها و مسیر قناتها که پیش از این با بیل‌های مکانیکی انجام و باعت تخریب زیستگاه ماهی آفانیوس می‌شد متوقف شود.
او مخالف تکثیر در اسارت و آکواریومی این گونه است چرا که معتقد است ماهی آفانیوس حافظه ژنتیکی دارد که نمونه‌های پرورشی از آن محرومند. او گفت: به دنبال ایجاد زیستگاه‌هایی که هیچ تهدیدی در آنها وجود ندارد برای این گونه هستیم.
فرشته عالمشاه در پایان به فلزات سنگین مانند آرسنیک، پتاس، نیکل و... در بستر تالاب اشاره کرد و گفت: خشکی تالاب کانون‌های بزرگ ریزگرد را ایجاد کرده است. هم اکنون شاهد افزایش بیماری‌ها و مرگ کودکان در ۱۰ سال اخیر به دلیل بروز سرطان خون و ریه در این منطقه هستیم. از آنجایی که پیش بینی می‌شود ریزگردهای بستر خشکیده تالاب گاوخونی تا ۵۰۰ کیلومتر آن طرف‌تر برود، حفظ تالاب حفظ حیات در بسیاری از نقاط ایران است.
در پایان فرهاد امینی، کارشناس تالاب در مورد اقدامات انجام گرفته تاکنون در جهت احیای این تالاب بین‌المللی گفت: محورهای اصلی این اقدامات در ۱۰ سال اخیر شامل تدوین برنامه و حرکت در چهارچوب آن، شفاف سازی و پایان دادن به بهانه‌های شرکت آب منطقه‌ای برای تخصیص حقابه، استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی علمی و قانونی و اجرای پروژه‌ها و اقدامات فیزیکی بوده است.
