محسن موسوی خوانساری
روزنامه اعتماد
طی چند ماه اخیر مکررا رئیسجمهور محترم موضوع انتقال پایتخت را در سفرهای استانی یا در خلال سخنرانیها اشاره کرده و به نحوی این موضوع را بیان میکنند که احساس شنونده از این سخنان بر اعتقاد قاطع پزشکیان به انتقال پاییتخت دلالت میکند.
طی آخرین اشاره رییسجمهور محترم به انتقال پایتخت، ایشان فرمودند: «این موضوع دیگر انتخاب نیست بلکه اجبار است؛ زمانی که گفتیم باید پایتخت را منتقل کنیم حتی بودجه کافی برای آن نداشتیم اگر داشتیم شاید انجام میشد، اما واقعیت این است که دیگر انتخابی نداریم و اجبار است. نمیتوانیم بیش از این جمعیت و ساخت و ساز را در این منطقه بارگذاری کنیم. میتوانیم توسعه بدهیم اما نمیتوانیم مشکل آب آن را حل کنیم.»
اما چرا به این صراحت و همراه با تکرار رییسجمهور لزوم انتقال پایتخت را اعلام میکنند این سوالی است که در این یادداشت به آن اشاره میشود.
واژه پایتخت به عنوان مرکز سیاسی یک کشور، شهر اصلی یا سیاسی آن کشور محسوب شده و معمولا نسبت به سایر شهرهای یک کشور دارای ویژگیهای خاصی است تا بتواند نهادهای اصلی حکومتی، از جمله وزارتخانهها و ادارات مرکزی را در خود مستقر کند. این مفهوم به عنوان محل حکومت شناخته شده و معمولا در قانون اساسی کشورهای مختلف تعیین شده است.
تاریخچه شروع پایتختی تهران هم به دوران قاجار میرسد و اصل چهارم متمم قانون اساسی مشروطه که تهران به عنوان پایتخت در ۱۴ مهرماه ۱۲۸۶ شمسی انتخاب شد. طی ۱۱۸ سال گذشته تغییرات گوناگونی از نظر طبیعی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ژئوپولتیکی در منطقه، ایران و جهان صورت گرفته که هر کدام دارای مباحث جداگانهای است ولی آنچه همه این موارد را تحتالشعاع خود قرار میدهد، در شرایط امروز تهران، کمبود آب و آینده مبهم از جهت تامین پایدار آب شرب تهران به عنوان پایتخت و بزرگترین شهر ایران بوده.
همه یافتهها و نشانهها حاکی از آن است که سرنوشت تامین آب شرب تهران با در نظر گرفتن تمام وسواسها مبنی بر صرفهجویی شهروندان، کاهش محسوس تلفات آب در شبکه آب شهری، قطع آب شرب به فضای سبز و صنعت و استفاده از پساب باز هم نمیتوان به تامین آب شرب پایدار تهران بزرگ آبی که از ورامین و رودهن در شرق شروع شده و تا کرج و هشتگرد در غرب ادامه دارد، تکیه کرد و البته در این مسیر ابهامات بسیاری با این موضوع روبهرو است.
یادآوری میشود که در این ایام مناطق جنوبی شهر تهران، تمام دشتها در تهران بزرگ، از ورامین گرفته تا رباطکریم و ساوجبلاغ کرج دچار فرونشستهای جدی ۲۰ سانتیمتری و بیشتر در سال ناشی از تخلیه منابع آب زیرزمینی بوده و بنابراین محدود نمودن استحصال آب زیرزمینی برای پایداری زیرساختها و حداقل توقف فرونشستها امری الزامی و اجتنابناپذیر بوده و نمیتوان بر استفاده کامل منابع آب زیرزمینی دشت تهرانبزرگ جهت شرب یک ضمانتنامه صد در صدی تا افق ۱۴۵۰ و بعد از آن باز نمود و از طرف دیگر در بخش تامین منابع آب سطحی و استفاده از ۵ سد لتیان، ماملو، لار، طالقان و کرج به عنوان تامینکننده آب شرب اصلی این منطقه، متذکر میشود که شرایط تغییر اقلیم و افزایش دما به طور محسوس روانابهای ورودی به مخازن ۵ سد را دچار تردید و به دنبال آن کاهش جریانات فصلی نموده است و پدیدهای مانند سال جاری که مخازن این سدها تقریبا تخلیه شدند در سالهای آتی محتمل است.
پس با نگاهی بهعدم قطعیت تامین آب شرب تهران بزرگ آبی با جمعیت حدود ۲۰ میلیون نفر، قطعا کاهش بارگذاری در تهران بزرگ و حذف جذابیتها به عنوان نقطه عطف جذب مهاجرتها به این کلانشهر باید به طور جدی در دستور کار دولتمردان قرار بگیرد. از مهمترین موضوعاتی که میتواند جذابیت کلانشهر تهران را برای اقدامات بعدی کاهش بارگذاریها هموار نماید، انتقال پایتخت از تهران به منطقه دیگری است.
تاریخ ایران از قبل از دوران اسلامی تا بعد از آن همواره با تغییر پایتخت به لحاظ شرایط متفاوت حکومتی روبهرو بوده به طوری که تنها در تاریخ بعد از ورود اسلام به ایران، حدود ۲۰ بار پایتخت ایران تغییر کرده است لذا تغییر پایتخت سابقه هزارانساله در ایران دارد و در کشورهای مختلف نیز همانگونه است به طوری که پایتخت کشورهای دنیا، گاهی به حسب برخی ملاحظات تغییر پیدا میکند، اتفاقی که در تاریخ کهن ایران نیز به دفعات اتفاق افتاده است و باید بپذیریم که به دلایل مختلفی که کشورها با آن مواجه میشوند نسبت به تغییر محل پاییتخت اقدام میکنند.
برخی از کشورهایی که در دوران معاصر پایتخت خود را تغییر دادهاند مثل کشور برزیل از ریودوژانیرو به برازیلیا در سال ۱۹۶۰، کشور قزاقستان از آلماتی به آستانه در سال ۱۹۹۷، کشور مالزی از کوالالامپور به پوتراجایا به عنوان پایتخت اداری در سال ۱۹۹۹، کشور ترکیه از استانبول به آنکارا در سال ۱۹۲۳ و کشور اندونزی از جاکارتا به نوسانتارا در سال ۲۰۲۴.
به طور کلی تغییر پایتختها در دوران کنونی معمولا با اهداف بلندمدت و استراتژیک انجام میشود. این تصمیمات میتوانند باعث تمرکززدایی، توسعه متوازن جغرافیایی، و تقویت هویت ملی شوند. هرچند که این تغییرات هزینههای مالی و اجتماعی بالایی دارند، اما در بسیاری از موارد، نتایج مثبتی در بلندمدت نیز به همراه داشتهاند، به عقیده نگارنده انتقال پایتخت به مناطق فراساحلی مکران و سواحل دریای عمان علاوه بر اینکه دستیابی پایتخت را به یک منبع مطمئن آب شرب از جهت شیرینسازی آب دریا فراهم میکند از جهت دیگر هم میتواند در یک افق بلندمدت اقتصاد دریامحور را در بنادر اقیانوسی ایران از یک درصد فعلی به بالاتر از ۵۰ درصد عرف معمول جهانی برساند.
