عصرایران ؛ رضا غبیشاوی – پاپ جدید "لئون یا لئو چهاردهم" در نخستین سفر خارجی به ترکیه سفر کرد. او پنجمین پاپی است که به ترکیه سفر می کند. پیش از این، پل ششم ( در سال ۱۹۶۷)، ژان پل دوم ( در سال ۱۹۷۹)، بندیکت شانزدهم (در سال ۲۰۰۶) و فرانچسکو / فرانسیس (در سال ۲۰۱۴) چنین سفری داشته اند.
اینکه پاپ جدید به عنوان رهبر کاتولیک های جهان به جای سفر به کشورهای مسیحی به ویژه با جمعیت متدین کاتولیک مثل آمریکای جنوبی، دو کشور اسلامی ترکیه و لبنان را برای نخستین سفر خارجی خود انتخاب کرد قابل توجه و تامل است.
استقبال اردوغان رئیس جمهوری ترکیه از پاپ لئو
ترکیه نه تنها کشوری با اکثریت اسلامی است بلکه جمعیت مسیحیان کاتولیک آن بسیار کوچک است. 33 هزار نفر در جمعیت 85 میلیون نفری که کمتر از یک درصد می شود. با این حال این کشور اسلامی، یکی از مراکز اصلی تاریخ مسیحیت است. بسیاری از حوادث مهم تاریخ مسیحی در ترکیه کنونی رخ داده است. از جمله نشست «شورای تاریخی نیقیه» که پاپ لئو با حضور در شهر کوچک اما تاریخی نیقه در نزدیکی استانبول گذشت 1700 سال از این دیدار را گرامی داشت.
بخشی از این موضوع مربوط به دغدغه همیشگی پاپ های معاصر درباره تعداد مسیحیان خاورمیانه است. عیسی مسیح پیامبر مسیحیان متولد فلسطین امروزی و خاورمیانه زادگاه مسیحیت است و از این منطقه به سراسر جهان، گسترش یافت. با این حال مسیحیان در زادگاه عیسی مسیح در اقلیت کامل اند.
پاپ علاوه بر رهبری معنوی کاتولیک های جهان، به عنوان نمادی از مسیحیت به شمار می آید. به همین دلیل، حمایت از کل مسیحیان جهان در مذاهب مختلف را در دایره مسوولیت خود می داند یا حداقل این تصور و انتظار وجود دارد.
در نتیجه جنگ های داخلی و بحران ها و بی ثباتی های خاورمیانه، فشارها بر مسیحیان این پهنه افزایش یافته است؛ زندگی را بر آنها سخت کرده و باعث مهاجرت و کاهش تعداد آنها شده است. اشغال و جنگ و درگیری در فلسطین و اسرائیل، جنگ داخلی در لبنان و تکرار جنگ با اسرائیل، ناآرامی و ناامنی درعراق، بحران و جنگ داخلی در سوریه از جمله مواردی است که به کاهش تعداد مسیحیان در خاورمیانه کمک کرد. زنده بودن مسیحیت در این منطقه منوط به حضور و فعالیت مسیحیان است.
کاهش شمار مسیحیان خاورمیانه به عنوان زادگاه مسیحیت از نگاه پاپ یک تهدید و نگرانی به شمار می آید هر چند پاپ رهبر مسیحیان کاتولیک باشد و اکثریت مسیحیان خاورمیانه، شرقی و ارتدوکس باشند.
علاوه براین، رهبر و رهبران ارتدوکس از شهرت و قدرت و تاثیرگذاری و جایگاه پاپ برخوردار نیستند. کلیسای ارتدوکس هر چند مستقل است و زیرمجموعه دولت نیست اما پیرو سیاست های دولت میزبان است.
کلیسای ارتدوکس مسکو هرچند ادعای رهبری جهانی پیروان این مذهب را دارد اما تایید کننده و پیرو کرملین است. همین موضوع باعث شده از استقلال و تاثیرگذاری آن، به شدت کاسته شود. کلیسای ارتدوکس کی یف نیز اینگونه است و پیرو دولت اوکراین.
به عنوان مثال کلیسای ارتدوکس مسکو در پیروی از کرملین، از حمله و تجاوز نظامی روسیه به کشور هم کیش یعنی اوکراین ارتدوکسی حمایت می کند.
هیچ موضوعی را نمی توان یافت که کلیسای ارتدوکس مسکو با کرملین و رئیس و دولت روسیه دچار اختلاف باشند.
به همین دلیل کلیسای ارتدوکس مسکو با وجود ادعای رهبری جهانی ارتدوکسی ها اما دایره تاثیرگذاری آن به مرزهای روسیه محدود شده و دیگر حتی در کشورهایی که به صورت سنتی و تاریخی پیرو بودند مثل ارمنستان و گرجستان نیز تاثیرگذاری ندارد.
این در حالی است که پاپ هر چند رهبری حکومت و کشور مستقل واتیکان در قلب رم را برعهده دارد اما زیرمجموعه و پیرو دولت ایتالیا نیست. بارها در موضوعات مختلف از مواضع دولت ایتالیا انتقاد کرده است. به عنوان مثال سختگیری دولت راستگرای رم در برابر پناهجویان، پاپ سابق را به انتقاد واداشت. هرچند همه امکانات واتیکان و پاپ از سوی دولت ایتالیا تامین می شود.
پاپ کنونی نیز امریکایی است ولی پیرو دولت امریکا یا تایید کننده مواضع رئیس جمهور امریکا نیست بلکه منتقد او نیز به شمار می آید. تفاوت نظر پاپ امریکایی و دولت امریکا در موضوع جنگ اسرائیل علیه غزه کاملا شفاف و قابل توجه بود.
برای پاپ فعلی و قبلی، تعامل با رهبران سیاسی و دینی اکثریت برای حفظ موجودیت اقلیت مسیحیان در خاورمیانه، به مراتب مهم تر از تلاش برای اثبات حقانیت دینی مذهبی است. در حالی که معمولا، رهبران دینی و مذهبی بر حقانیت دین و مذهب و گرایش خود تاکید و تایید دارند.
سفر پاپ فرانسیس / پاپ سابق به عراق و رفتن به شهر نجف و دیدار با آیت الله سیدعلی سیستانی مرجع عالی شیعیان و همزمان مهمترین و تاثیرگذارترین رهبر دینی مذهبی در عراق از همین دریچه صورت گرفت. حفظ موجودیت اقلیت مسیحی در عراق، در نتیجه تامین و تضمین امنیت و زندگی آنها از سوی رهبران سیاسی (رئیس جمهوری و نخست وزیر و دولت عراق) و رهبران دینی (آیت الله سیستانی) است. او با هر دو بخش دیدار کرد.
یکی از اهداف سفر پاپ لئون چهاردهم به ترکیه همانند سفر پاپ قبلی به عراق، تلاش برای حفاظت از بقا و موجودیت مسیحیان در خاورمیانه و همزمان تشویق آنان به باقی ماندن در سرزمین خود و خودداری از مهاجرت است.
انتخاب کشور اسلامی ترکیه به عنوان مقصد اولین سفر خارجی پاپ جدید "لئون چهاردهم" از جنبه دیگری هم قابل بحث است و البته به شدت بحث برانگیز.
اختلافات حساس دینی تاریخی بر سر میراث مسیحیت در ترکیه اسلامی به چالشی برای این کشور تبدیل شده است. تعدادی از مسائل دینی در ترکیه مورد انتقاد کلیسای ارتدوکس به صورت عام به ویژه کلیسای ارتدوکس یونان است. هیچ کس به اندازه کلیسای یونان از سفر پاپ به ترکیه ناراضی نیست.
از نگاه کلیسای آتن، استانبول امروز و قسطنطنیه دیروز، مرکز روم شرقی و پایتخت مسیحیت شرقی - ارتدوکس بود که با ورود نیروهای حکومت اسلامی عثمانی به پایان رسید. کلیساهای بزرگ شهر به مسجد تبدیل شدند از جمله کلیسای بزرگ ایاصوفیه به مسجدی به همین نام تغییر داده شد.
قسطنطنیه به اسلامبول (شهر اسلام) و سپس استانبول تغییر کرد چالشی که تاکنون رد آن را می توان در روابط پرتنش ترکیه – یونان دید. ترکیه در حالی میزبان سفر پاپ است که از سوی کلیسای ارتدوکس، با اختلافات و چالش های جدی روبه رو است.
مسجد ایاصوفیه - استانبول
پاپ در سفر استانبول تنها از مسجد آبی یا مسجد سلطان احمد دیدار کرد. مسجد 400 ساله ای که به دلیل کاشی های آبی رنگ به این نام مشهور است و نمونه ای از شکوه معماری اسلامی به شمار می آید.
اما سوالی که مطرح می شود این است که چرا پاپ مسجد آبی را برای بازدید انتخاب کرد؟ چرا او از مسجد ایاصوفیه که به مراتب بزرگتر و تاریخی تر و مهم تر است دیدار نکرد؟ در حالی که مسجد ایاصوفیه تنها در چند متری مسجد آبی است.
پاسخ را باید در تاریخ این دو مسجد جستجو کرد. مسجد آبی به دستور سلطان احمد اول پادشاه وقت حکومت عثمانی در سال 1609 میلادی ساخته شد و به همین دلیل سلطان احمد نام گرفت. این مسجد از ابتدا، به عنوان مسجد ساخته شد.
پاپ لئو در مسجد سلطان احمد - آبی استانبول
در مقابل، مسجد ایاصوفیه در نتیجه تبدیل کلیسای بزرگ ایاصوفیه به مسجد، شکل گرفت. به همین دلیل قدمت بنای مسجد ایاصوفیه از خود مسجد و تاریخ اسلام بیشتر است.
در محل فعلی ایاصوفیه، سه کلیسا وجود داشت که یکی به جای دیگر ساخته شد. دومی در سال 415 و کلیسای سوم در سال 517 افتتاح شد. پس از پیروزی نیروهای حکومت اسلامی عثمانی در جنگ با رومیان و ورود مسلمانان به این شهر، کلیسای ایاصوفیه به مسجد ایاصوفیه تغییر داده شد. این موضوع با ناخرسندی مسیحیان روبه رو و به چالشی برای حکومت ها و حکمرانان سرزمین عثمانی و آناتولی تبدیل شد. در سال 1935 ، آتاتورک اولین رئیس جمهوری ترکیه این بنا را به موزه تبدیل کرد.
براساس این تصمیم، این بنا زیرمجموعه وزارت فرهنگ و میراث فرهنگی قرار گرفت. همچنین دیگر در آن نماز و مراسم عبادی اسلامی انجام شد. اردوغان رئیس جمهوری ترکیه اما بعد از دهه ها در سال 2020، تصمیم آتاتورک را لغو و مسجد ایاصوفیه به وزارت دیانت رفت تا دوباره شاهد اقامه نماز و عبادت های اسلامی و حضور نمازگزاران و مسلمانان برای عبادت و نیایش باشد.
پاپ لئو به بازدید مسجد سلطان احمد رفت چون از ابتدا به عنوان یک مسجد ساخته شد اما به بازدید از مسجد ایاصوفیه نرفت چون کلیسایی بود که به مسجد تبدیل شد.
البته پاپ قبلی (پاپ فرانسیس) در سفر به استانبول در سال 2014 به بازدید از مسجد ایاصوفیه رفت و در سال 2020 گفت از اینکه ایاصوفیه به مسجد تبدیل شد بسیار ناراحت است.
انتخاب ترکیه برای اولین سفر خارجی پاپ لئون چهاردهم، علاوه بر نشانه ای برای تعامل با جهان اسلام ، در قالب تایید و حمایت از اسلام مدل ترکیه نیز قابل تعریف است.
ترکیه سکولار از زمان قدرت گرفتن رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری اسلامگرا و دولت او به رهبری حزب اسلامگرای عدالت و توسعه به یکی از قطب های دینی جهان اسلام تبدیل شده است. دولت اردوغان، ابعاد هویتی "اسلامی" و "عثمانی" را به ابعاد هویتی دولت ترکیه یعنی "زبان و نژاد ترک" اضافه کرد تا دو گستره اسلامی و قلمرو تاریخی عثمانی به حوزه های تاثیرگذاری و نفوذ آنکارا اضافه شوند.
پاپ لئو در مسجد سلطان احمد - آبی استانبول
کیفیت اسلام کنونی در قالب دولت ها و جوامع شاخص اسلامی قابل تفکیک است. اسلام مدل ترکیه در سایه سکولاریسم دولتی، همزمانی دینداری دینداران متدین مسلمان و کارآمدی دولت تشکیل شده از سوی مسلمانان متدین، تعامل دینی و آزادی عبادت پیروان سایر ادیان و مذاهب مورد توجه است.
انتخاب ترکیه به عنوان نقطه اتصال شرق - غرب، اسلام - مسیحیت و آسیا - اروپا، پیام پاپ جدید برای تاکید بر تعامل و ارتباط به دور از ستیز فرهنگ ها و ادیان است. لئو یا لئون چهاردهم با داشتن دو شهروندی آمریکا و پرو خود نیز در مناسبت های مختلف تلاش کرده چند فرهنگی بودن شخص خودش را نمایش دهد. در نخستین سخنرانی رسمی بعد از پوشیدن ردای پاپی، به ایتالیایی و اسپانیایی سخنرانی کرد و در پاسخ به سوالات خبرنگاران، به انگلیسی و فرانسوی جواب داد.
