به گزارش خبرنگار مهر؛ آلودگی هوا در سالهای اخیر به یکی از پیچیدهترین چالشهای زیستمحیطی دوران ما تبدیل شده است؛ چالشی که سلامت عمومی، اقتصاد شهری و پایداری اکوسیستمها را همزمان تهدید میکند. طی دهه اخیر، موجی از نوآوریهای فناورانه، سیاستگذاریهای جسورانه و پروژههای شهری در سراسر جهان شکل گرفته که هدف مشترک آنها کاهش آلودگی هوا است. این نوشتار کوتاه سعی دارد با نگاهی جامع، ۱۶پ روژه شاخص را مرور کند که هرکدام از زاویهای متفاوت تلاش کردهاند کیفیت هوا را بهبود دهند و چشمانداز تازهای برای شهرهای آینده ترسیم کنند.
پراکندگی این مجموعه پروژهها از چین، اروپا، هند، ایالات متحده و سایر نقاط جهان نشان میدهد نوآوری در مدیریت آلودگی هوا، محدود به یک قاره یا سطح توسعه نیست؛ بلکه نتیجه همافزایی فناوریهای نو، طراحی شهری، مشارکت شهروندان و اراده سیاسی دولت است. بررسی این تجربیات، میتواند الهامبخش تحولاتی باشد که بسیاری از کشورها از جمله ایران، ناگزیر باید در دهه پیشرو دنبال کنند.
آگاهیبخشی به شهروندان: قدرت داده در دست مردم
یکی از سادهترین اما مؤثرترین راهبردها برای مقابله با آلودگی هوا، توانمندسازی شهروندان محسوب میشود. در همین راستا، سازمان «Friends of the Earth» در بریتانیا با توزیع کیتهای سنجش کیفیت هوا، امکان پایش مستقیم را برای مردم فراهم کرده است. این راهکار باعث شد دادههای محلی از انحصار نهادهای دولتی خارج شود و شبکهای منسجم میان شهروند و پژوهشگران شکل گیرد که میتوانند در سیاستگذاریهای شهری مطالبهگری نمایند.
بر اساس برآوردهای صورت گرفته، این مدل مبتنی بر مشارکت، سالهاست بهعنوان یک سناریوی موفق حکمرانی محیطزیست شناخته میشود زیرا بهصورت مستقیم رفتارهای روزمره و الگوهای مصرف انرژی شهروندان را اصلاح میکند.
جنگل عمودی نانجینگ: وقتی معماری بدل به تصفیهگر هوا میشود
چین که مدتها یکی از کانونهای آلودگی هوا بود، طی سالهای اخیر پروژههای بزرگی را برای بهبود کیفیت هوا اجرا کرده است. «جنگل عمودی نانجینگ» (The Nanjing vertical forest) نمونهای الهامبخش از معماری زیستی است که با ۳ هزار گونه گیاهی، سالانه بیش از ۲۵ تن دیاکسیدکربن جذب میکند. این پروژه نه تنها یک ساختمان سبز، بلکه الگویی برای ادغام کامل فضای سبز در بافت متراکم شهری است و نشان میدهد چگونه میتوان ظرفیت جذب کربن را به لایهای از طراحی معماری تبدیل کرد.
این سازه در سال ۲۰۱۸ تکمیل شد و توانست مفهوم ساختمانهای پایدار را از سطح استانداردهای ساختوساز به سطح «زیرساختهای سلامت شهری» ارتقا دهد و در عمل ثابت کرد که طراحی بیوفیلیک (دوستدار محیط زیست) میتواند همزمان بر کیفیت هوا، آسایش حرارتی و زیبایی منظر شهری اثرگذار باشد.
تولید جوهر از هوای آلوده در پروژه «AIR-INK»
استارتاپ هندی گریویکیلبز با توسعه محصولی به نام «AIR-INK» نشان داد که میتوان آلایندهها را نه فقط حذف، بلکه تبدیل به یک محصول هنری و مصرفی کرد. این شرکت با استفاده از دستگاه «KAALINK» ذرات آلاینده خروجی اگزوز خودروها را جذب و پس از تصفیه، به جوهر قابلاستفاده در چاپ تبدیل میکند. این فرایند علاوه بر کاهش مستقیم ذرات معلق، روشن میسازد که چگونه میتوان مسیر آلودگی را به چرخه تولید خلاقیت و اقتصاد فرهنگی متصل کرد.
به عقیده کارشناسان، این نمونه یک چرخه نوآورانه در اقتصاد سبز محسوب میشود که ضمن کاهش آلودگی، ارزش افزوده جدید خلق میکند و الگویی الهامبخش برای تبدیل پسماندهای کربنی به محصولات بهرهور و قابلاستفاده در صنایع خلاق به شمار میرود.
برج اسموگفری: تبدیل گردوغبار به جواهر
«برج اسموگفری» (The smog-free tower) اثر دان روسگارد، هنزمند مشهور هلندی، رویکردی خلاقانه به تصفیه هواست که ذرات معلق را با یونیزاسیون جذب و به سنگدانههای زینتی برای استفاده در زیورآلات تبدیل میکند. در این پروژه، هر قطعه جواهر، منجر به تولید ۱۰۰۰ مترمکعب هوای پاک میشود.
این سازه تنها یک فناوری پاکسازی هوا نیست، بلکه یک ابزار فرهنگی است که آلودگی را به شکلی ملموس و قابلتصور برای مردم بازنمایی میکند. تبدیل ذرات معلق به زیورآلات، روایتی تازه از چرخه آلودگی میسازد و به صورت نمادین نشان میدهد که چگونه میتوان از دل یک بحران، محصولی ارزشمند خلق کرد.
این پروژه که از سال ۲۰۱۵ در شهر روتردام آغاز شد، امروز در شهرهای مختلف جهان اجرا میشود و ضمن اثر واقعی بر کاهش ذرات معلق، پیامرسانی عمومی قدرتمندی نیز درباره ضرورت اقدام جمعی دارد.
تجربه جسورانه دولت آلمان در حوزه حملونقل عمومی رایگان
دولت آلمان در سال ۲۰۱۸ ایدهای بحثبرانگیز مطرح کرد که شامل «حملونقل عمومی رایگان» برای کاهش وابستگی به خودروهای شخصی میشد. این سیاست اگرچه رایگان نیست و از محل مالیات تأمین میشود اما نظرسنجی سال ۲۰۱۹ در این کشور نشان داد که دو سوم مردم از آن استقبال میکنند. بر همین اساس، اجرای آزمایشی این طرح نشان داد که وقتی هزینه تردد به صفر نزدیک میشود، الگوی سفر شهروندان تغییر کرده و تمایل به استفاده از خودرو شخصی به شکل محسوسی کاهش مییابد.
این طرح درواقع تلاشی برای بازطراحی رفتار حملونقل شهری از طریق انگیزهسازی اقتصادی است و میتواند نقش کلیدی در کاهش ترافیک، کاهش ذرات معلق و افزایش بهرهوری شبکه حملونقل ایفا کند. به عقیده کارشناسان، ایده مذکور قادر است الگوی جذابی برای کشورهایی باشد که با تراکم ترافیکی و انتشار آلایندههای ناشی از خودرو مواجه هستند.
آسمانخراش پاکسازی هوا؛ بزرگترین دستگاه تصفیه هوای جهان
دولت چین در شهر شیآن سازهای ۱۰۰ متری احداث کرده که عملکردی مشابه یک دستگاه تصفیه بسیار بزرگ دارد و هوای شعاع ۱۰ کیلومترمربع اطراف خود را بهبود میدهد. این سازه نمادی از ورود فناوریهای بزرگ مقیاس به میدان مبارزه با آلودگی هوا محسوب میشود.
استقرار این ابزار فناورانه و اجرای پروژه مذکور بیانگر آن است که چگونه میتوان با استفاده از سامانههای خورشیدی و جریان هوا، پاکسازی محیط را در مقیاس محله و حتی کلانشهر انجام داد. این برج عملاً یک «آزمایشگاه شهری» محسوب میشود که امکان سنجش تأثیر فناوری تصفیه هوا در سطح وسیع را فراهم میکند و میتواند مسیر توسعه زیرساختهای مشابه را در شهرهای پرجمعیت جهان هموار سازد. علاوه بر این، کارشناسان معتقدند که موفقیت این پروژه میتواند مدل آن را به سایر شهرهای بزرگ جهان تعمیم دهد.
جاروبرقیهای آلودگی: پروژه صنعتی «Envinity» در کشور هلند
شرکت صنعتی «Envinity» هلند که یکی از بازیگران پیشگام این کشور در حوزه فناوریهای نوین محسوب میشود، در سال ۲۰۱۶ نوعی «جاروبرقی صنعتی هوا» (Pollution vacuum cleaner) معرفی کرد که میتواند ۱۰۰ درصد ذرات ریز و ۹۵ درصد ذرات فوقریز را در شعاع ۳۰۰ متری جذب و حذف کند. این فناوری با ایجاد جریان هوای متمرکز و عبور آن از فیلترهای پیشرفته، آلودگی را در مقیاسی جمعآوری میکند که تا پیش از آن در محیطهای باز ممکن نبود. بر اساس برآوردهای صورت گرفته، چنین سامانههایی بهویژه در مناطق صنعتی، کنار بزرگراهها و فضاهای پرتردد شهری نقش مکملی برای سیاستهای کاهش انتشار دارند و میتوانند کیفیت هوا را در بازه زمانی کوتاه بهبود دهند. بر اساس اعلام سازندگان این دستگاه، اقدام مذکور پاسخی فناورانه به انتشار ذراتی محسوب میشود که سازمان جهانی بهداشت آنها را سرطانزا طبقهبندی کرده است.
ممنوعیت سوختهای فسیلی در حملونقل: مسیر آینده انگلستان
در کنار همه ابتکارات فناورانه ذکر شده، دولت بریتانیا با تصمیم مهم خود برای توقف فروش خودروهای بنزینی و دیزلی تا سال ۲۰۳۵ یکی از بلندپروازانهترین اقدامات سیاستی جهان را در زمینه مقابله با آلودگی هوا اجرا میکند. این سیاست نهتنها یک تحول زیستمحیطی، بلکه نوعی بازآرایی ساختاری در زنجیره تأمین، شبکه زیرساخت شارژ و بازار خودروهای سبز ایجاد میکند. شتابگیری همزمان صنعت خودروهای برقی در سطح جهانی نیز این سیاست را تقویت کرده و زمینهساز انقلابی در حملونقل پاک و گذار تدریجی به نظام انرژی بدون کربن میشود.
دیوار سبزی که کار ۲۷۵ درخت را انجام میدهد
استارتاپ آلمانی «Green City Solutions» با طراحی «سیتیتری» (CityTree)، یک بیلبورد عمودی پوشیده از خزه و گلسنگ ساخته که سالانه ۲۴۰ تن دیاکسیدکربن را جذب میکند. این سازه علاوه بر جذب کربن، بهواسطه سطح سبز فشرده خود عملکردی مشابه یک ریه کوچک شهری دارد و میتواند آلودگیهای هوا و ذرات ریز را نیز کاهش دهد.
بر اساس برآورد متخصصان، این فناوری برای شهرهایی که محدودیت شدید فضا دارند، جایگزین اقتصادی و کمهزینه کاشت انبوه درختان است و نشان میدهد چگونه میتوان عملکرد اکولوژیک یک جنگل را در حجمی کوچک و قابلنصب در نقاط پرتردد شهری بازتولید کرد.
گذار به خودروهای کاملاً برقی: برنامه بلندپروازانه هند
دولت هند اعلام کرده از سال ۲۰۳۰ فقط خودروهای تمامبرقی عرضه خواهد شد. این تصمیم در کشوری که سالانه ۱.۲ میلیون مرگ مرتبط با آلودگی هوا دارد، میتواند یک مداخله نجاتبخش باشد و بیش از ۶۰ میلیارد دلار صرفهجویی در بخش انرژی ایجاد کند. کارشناسان بر این باورند که این تحول همچنین نیازمند توسعه جدی زیرساختهای شارژ، بومیسازی تولید باتری و ایجاد مشوقهای مالی برای مصرفکنندگان است تا گذار به حملونقل پاک در مقیاس ملی امکانپذیر شود. در مجموع، چنین رویکردی نشان میدهد که هند بهدنبال جهشی راهبردی در حوزه انرژی و سلامت عمومی است.
نوآوری تبدیل آلودگی به سوخت هیدروژن
محققان برجسته دو دانشگاه بلژیکی آنتورپ و «KU Leuven» در سال ۲۰۱۷ دستگاهی ساختند که با استفاده از غشاهای خاص، همزمان هوا را تصفیه و آلایندهها را به هیدروژن، بهعنوان سوخت پاک، تبدیل میکند. این فناوری نهتنها آلودگی را حذف میکند، بلکه آن را به منبع انرژی آینده تبدیل میسازد و از این جهت، یکی از پیشرفتهترین نمونههای اقتصاد چرخشی در حوزه انرژی محسوب میشود. این دستگاه با انرژی خورشیدی کار میکند و نمونهای کمنظیر از پیوند علم مواد، انرژی پاک و مقابله با آلودگی است.
سنسورهای پایش فراگیر آلودگی هوا: انقلاب داده در هند
کشور هند با توسعه شبکه سنسورهای ارزانقیمت در شهرها و مناطق روستایی، در سالهای اخیر موفق شد شکاف داده موجود در پایش کیفیت هوا را برطرف کند. این شبکه که از سال ۲۰۱۹ عملیاتی شد، دادههای دقیق را به صورت مداوم فراهم میکند؛ دادههایی که پایه تصمیمگیری مبتنی بر شواهد هستند. به باور بسیاری از کارشناسان، اهمیت این سامانه در آن است که کیفیت هوا را از یک شاخص مقطعی به یک جریان داده پیوسته تبدیل کرده و امکان مداخله سریع، پیشبینی روندهای آلودگی و مدیریت هدفمند منابع را فراهم میسازد.
چراغهای هوشمند پراگ: زیرساخت شهری بهعنوان سکوی سنجش
دولت جمهوری چک با نصب حسگرهای دیاکسیدکربن در چراغهای هوشمند شهر پراگ، مدل نوینی از سنجش کیفیت هوا در مقیاس خیابان ارائه داده است. این زیرساخت هوشمند امکان اعلام هشدار لحظهای و مداخله هدفمند در نقاط بحرانی را فراهم میکند. متخصصان بر این باورند که اهمیت این روش در آن است که شبکه روشنایی شهری، بدون نیاز به ایجاد زیرساخت جدید، به بستری برای پایش دائمی تبدیل میشود و میتواند نقشه پراکندگی آلایندهها را با دقت بسیار بالا در اختیار مدیران شهری قرار دهد.
تفنگهای ضداسموگ: مداخله اضطراری برای روزهای بحرانی دهلی
شهر دهلی از سال ۲۰۱۷، تجهیزاتی موسوم به تفنگهای ضداسموگ (Anti-smog guns) را برای کاهش اضطراری ذرات معلق به کار گرفته است. این ابزار با پاشیدن ذرات آب، آلایندهها را به سطح زمین میکشاند و برای روزهایی که کیفیت هوا به مرز خطر میرسد، راهحلی موقت اما مؤثر محسوب میشود.
بر اساس برآودرهای صورت گرفته، اهمیت این روش در آن است که امکان ایجاد سازوکاری به نام «تنفس مصنوعی شهری» را فراهم میکند؛ یعنی زمانی که آلایندهها به سرعت در جو انباشته میشوند، این سامانه میتواند طی چند ساعت غلظت ذرات را به سطح قابلتحملی برساند و عملاً یک سپر حفاظتی کوتاهمدت برای سلامت عمومی ایجاد کند.
نقشهبرداری هوشمند کیفیت هوا با پروژه «Air View» گوگل
شرکت گوگل در سال ۲۰۱۵ با تجهیز خودروهای «Street View» به حسگرهای کیفیت هوا، شبکهای از دادههای محلی در شهر اوکلند آمریکا ایجاد کرد و توانست الگوهای آلودگی را در مقیاس بسیار دقیق آشکار کند. این دادهها امروزه ابزار مهمی برای تصمیمگیری سیاستی و آگاهیبخشی عمومی هستند. بر اساس ادعای مطرح شده از سوی این شرکت، ارزش افزوده پروژه مذکور در آن است که کیفیت هوا را از یک شاخص کلان به نقشهای در مقیاس محله تبدیل کرده و امکان تحلیل الگوی آلودگی در ساعات و مناطق مختلف را فراهم میسازد. چنین دقتی به مدیران شهری اجازه میدهد سیاستهای کاهش آلودگی را درست در نقاطی اعمال کنند که بیشترین بازده را دارد.
برج «ماندراگور»؛ آسمانخراش زیستی نیویورک
مفهومپردازی شرکت «Rescubika» برای ساخت برج «ماندراگور» (Mandragore) در جزیره روزولت نیویورک، یکی از پیشرفتهترین نمونههای طراحی زیستی به شمار میرود. این برج با ۱۶۰ طبقه، ۱۶۰۰ درخت و ۳۰۰ هزار فوت مربع دیوار سبز، یک «اکوسیستم عمودی» خواهد بود که علاوه بر امکان سکونت، نقش تصفیه هوا و کاهش اثرات جزیره گرمایی را ایفا میکند. آنچه این پروژه را از سایر نمونهها متمایز میسازد، تلفیق معماری آیندهنگر با عملکرد زیستمحیطی است؛ بهگونهای که ساختمان نه فقط محل زندگی، بلکه بخشی فعال از چرخه تنفسی شهر عمل میکند. استفاده گسترده از گیاهان، مصالح طبیعی و فناوریهای تولید انرژی تجدیدپذیر، این برج را به نمونهای الهامبخش از نسل بعدی ساختمانهای کربنمنفی تبدیل میکند.
جمعبندی
مرور این ۱۶ پروژه نشان میدهد مبارزه با آلودگی هوا تنها به یک راهکار واحد محدود نمیشود؛ از نوآوریهای فناورانه تا مداخلات شهری، از مشارکت مردمی تا معماری سبز، همه در کنار هم شبکهای از راهحلهای مکمل را شکل میدهند. این تجارب جهانی ثابت میکند که مدیریت آلودگی هوا نیازمند ترکیبی از سیاستهای پیشگیرانه، زیرساختهای هوشمند و فناوریهای مقیاسپذیر است و هیچ اقدام واحدی بهتنهایی قادر به حل این بحران جهانی نیست. متخصصان معتقدند که پیام روشن این پروژهها این است که پایاندادن به آلودگی هوا نه یک آرمان دور، بلکه نتیجه ترکیب اراده سیاسی، طراحی هوشمند، فناوری سبز و مشارکت اجتماعی محسوب میشود.
جهان به سمت تنفس پاکتر حرکت میکند؛ آینده از آن شهرهایی است که کیفیت هوا را نه یک خروجی، بلکه یک شاخص حیاتی حکمرانی شهری میدانند. این نگاه تازه، کیفیت هوا را به معیاری همتراز با سلامت عمومی، رقابتپذیری اقتصادی و زیستپذیری شهری ارتقا میدهد و مسیر برنامهریزی شهری آینده را تعیین میکند.
