به گزارش خبرگزاری صداوسیما نمایشگاه بین المللی کتاب مهمترین رخداد فرهنگی کشور است که همه ساله (به جز دو سال گذشته که همه گیری کرونا بود) در اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. با این حال کارشناسان، ناشران و نویسندگان ضمن ارج نهادن به این اقدام فرهنگی مهم، در خصوص برگزاری نمایشگاه، ملاحظاتی دارند که توجه به این ملاحظات قطعا به تقویت فرهنگ کتابخوانی و ارتقای جایگاه مطالعه و کتاب در کشور کمک خواهد کرد. در این یادداشت کوتاه تلاش می‌شود عمده‌ترین مسائلی که در دوره‌های گذشته وجود داشته است دسته بندی و ارائه شود.
برخی معتقدند خروجی نمایشگاه بین المللی قانع کننده نیست؛ به اعتقاد این گروه ۳۲ دوره که نمایشگاه بین المللی کتاب برگزار و میلیارد‌ها تومان برایش هزینه شده است خروجی آن به ویژه در حوزه ترویج و تقویت کتاب خوانی اثربخشی نداشته است و نمی‌بینیم که این همه هزینه و تقلا، سرانه مطالعه را افزایش داده باشد و یا در حوزه آموزش تحولی ایجاد کرده باشد. به همین دلیل برخی کارشناسان معتقدند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان متولی باید برنامه مشخص و درازمدتی برای نشر کشور داشته باشد و در دولت و مجلس آن را تصویب کند تا به نقشه راه کشور در عرصه نشر تبدیل شود.
فعالیت برخی ناشران نیز از مشکلاتی است که به نوعی با برگزاری نمایشگاه و سیاست‌های متولی آن یعنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مرتبط است. به گفته مدیر انتشارات کلک زرین مشکل از فعالیت برخی ناشران است؛ زیرا آنها برای کتاب قیمت بالا تعیین می‌کنند و بعد با تخفیف می‌فروشند؛ لذا به اعتقاد وی رویه ناشران باید اصلاح شوند تا این روند اصلاح شود.
عده‌ای برای اصلاح وضعیت نمایشگاه از الزامات جراحی سخن می‌گویند. این گروه ضمن انتقاد از نحوه توزیع کتاب در کشور معتقدند: اگر بخش توزیع قوی‌تری در کشور وجود داشت شاید می‌شد از وضعیت فعلی فروش کتاب در نمایشگاه صرف‌نظر کرد، اما تا زمانی که این سیستم وجود ندارد، جراحی نمایشگاه و تصمیم برای کاهش و یا قطع وضعیت فروش کتاب در آن، آسیب جدی به بدنه نشر به‌ویژه به ناشران متوسط وارد خواهد کرد.
مسئله بعدی به طرح‌های حمایتی مانند اعطای کاغذ دولتی به ناشران و همچنین قیمت گذاری کتاب مربوط است؛ برای مثال در طرح‌های حمایتی از جمله اعطای کاغذ دولتی به ناشران، در تمام رویداد‌ها و طرح‌ها، شورای سیاستگذاری وجود دارد، اما در حوزه قیمت‌گذاری کتاب چنین شورایی فعالیت ندارد و این سؤال همچنان باقی است که چرا بعد از گذشت سال‌ها هنوز چنین شورای در حوزه کتاب و نشر شکل نگرفته است؟
حل نشدن مشکلات صنعت نشر به رغم وعده‌های داده شده از دیگر موضوعاتی است که باعث شده ناشران شور و شوق گذشته برای انتشار کتاب و حضور در نمایشگاه بین المللی کتاب نداشته باشند. پایین بودن عناوین و شمارگان کتاب‌ها خود گویای این موضوع است. واقعیت این است که برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به یک سنت تبدیل شده است. سنتی که با فلسفه وجودی آن یعنی ایجاد شرایط مساعد برای فعالیت ناشران در بازار نشر، فاصله زیادی دارد. به باور برخی ناشران، مسئولان وزارت ارشاد همچنان به دنبال این هستند که نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به هر صورت برگزار شود و از تسهیل شرایط برای فعالیت ناشران غافل هستند.
به گفته شرفشاهی مدیرمسئول انتشارات تجلی مهر، تورم شدید و کمرشکنی که کاهش قدرت خرید دوستداران کتاب را مضاعف کرده و جولان هولناک سوءاستفاده کنندگان کاغذ و دیگر ملزومات صنعت چاپ فضایی خاکستری میان ناشر و پدید آورنده اثر را به وجود آورده است. به باور او صنعت نشر با آن فضای سالم فرهنگی مقداری فاصله گرفته و آفت زده شده است.
هر چند از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، که تا پیش از شیوع کرونا در ایران به صورت حضوری و در اردیبهشت‌ماه برگزار می‌شد، به عنوان «بزرگترین رویداد فرهنگی» در کشور یاد می‌شد؛ اما کارشناسان و اهالی کتاب، انتقاد‌هایی به شیوه برگزاری نمایشگاه، به ویژه کمرنگ بودن وجه نمایشگاهی آن دارند و نمایشگاه کتاب تهران را بیشتر یک فروشگاه بزرگ کتاب با تخفیف‌های ویژه می‌دانند.
چند سالی است که برخی از انتشاراتی‌ها هم با محدودیت‌هایی که در زمینه کاغذ دارند، عملاً شرکت در نمایشگاه کتاب برای آنها غیرممکن شده است. بدین معنی که به دلیل کمبود و گرانی کاغذ مقدار محدودی کتاب دارند و ترجیح می‌دهند که خودشان خارج از فضای نمایشگاه کتاب، آنها را بفروشند.
برخی نیز معتقدند با وجود تاکید خاص رهبر معظم انقلاب بر ساماندهی قیمت کتاب‌ها، اتحادیه ناشران آشنا کاغذ را به صورت سهمیه‌ای میان ناشران تقسیم کردند؛ ولی هیچ ملاک و شاخصی برای توزیع عادلانه وجود نداشت. در این خصوص احمد ایمان زاده مدیر مسئول انتشارات ساحل زندگی می¬گوید: نقد من به اتحادیه ناشران آشنا این است که کاغذ تقسیم شد، ولی معیار خاصی برای این توزیع در نظر گرفته نشد. برای مثال یک انتشارات ۲۰۰ بند و انتشاراتی دیگر ۱۰۰۰ بند کاغذ دریافت کرد که این کاغذ‌ها به صورت ناعادلانه تقسیم شد.
این ناشر با اشاره به تقسیم ناعادلانه غرفه‌های کتاب در نمایشگاه بین المللی کتاب نیز گفت: ناشران هیچ حقی برای انتخاب غرفه‌ها ندارند؛ یک ناشر ۴۰ عنوان و ناشری دیگر ۶۰ عنوان کتاب دارد که بسته به سابقه آنها، باید تفکیک شوند. من به عنوان ناشری تازه کار نباید با ناشری که سال‌ها در حوزه نشر فعالیت کرده به یک میزان، بهای غرفه بپردازم. از طرفی ناشران هیچ دخالتی در تعیین اندازه غرفه ندارند و البته این موضوع کاملا سلیقه‌ای انجام می‌شود و تابع قانون خاصی نیست.
یکی از مشکلات دیگر که در دو دوره سی یکم و سی دوم نمایشگاه بین المللی کتاب وجود داشت صادر نشدن کارت اهل قلم برای نویسندگان تازه کار است؛ بدین معنی که برای ویراستار‌ان و نویسندگان جوان که در حوزه چاپ و نشر فعالیت دارند، کارت اهل قلم صادر نشد؛ علت این نقص، خرابی دستگاه چاپ کارت عنوان شد که نویسندگان جوان این را نوعی توهین به خود تلقی می‌کنند.
تاخیر در استقرار کمیته ناشران داخلی از دیگر نقصان‌هایی است که در نمایشگاه بین المللی کتاب در دوره‌های قبل مشاهده می‌شد و این برای نمایشگاه کتاب که رویدادی مهم برای اهل قلم است، زیبنده نیست؛ لذا پیشنهاد می‌شود در سی و سومین دوره از نمایشگاه بین المللی کتاب کمیته ناشران داخلی در روز‌های ابتدایی نمایشگاه، در کنار ناشران حضور داشته باشند.
از عمده مشکلات دیگر نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، نبود مکان مشخص و دائمی است. مثلا نخستین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۳۶۶ در نمایشگاه بین‌المللی تهران (انت‌های بزرگراه چمران) برپا شد و تا سال ۱۳۸۵ برگزاری آن در همین مکان ادامه یافت. امّا از سال ۱۳۸۶ نمایشگاه کتاب در مصلای امام خمینی (ره) تهران (در محله عباس‌آباد) برگزار شد و در سال ۱۳۹۵ (بیست و نهمین دوره) محل برگزاری به مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب در آزادراه تهران - قم تغییر یافت که به علت دوری راه با انتقاد‌های فراوانی روبرو شد. در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نمایشگاه کتاب دومرتبه به مصلای امام خمینی تغییر مکان یافت و دوباره مشکلات ترافیکی و کمبود امکانات را رقم زد؛ لذا پیشنهاد می‌شود یک مکان دائمی با استاندارد‌های لازم برای نمایشگاه کتاب مشخص شود و همه ساله نمایشگاه در این مکان برگزار شود.
از نگاه مردم و خوانندگان کتاب، نیز یک مشکل مزمن که همواره خریداران کتاب را ناراحت و خسته می‌کند، یافتن انتشاراتی‌های مورد نظر است. یعنی به رغم اینکه نقشه و آدرس انتشاراتی‌ها تهیه و در اختیار مردم قرار می‌گیرد، اما این نقشه‌ها آنقدر گنگ و مبهم است که پیدا کردن انتشارات مدنظر دشوار است و متقاضیان کتاب، گاهی با وجود تلاش فراوان و پیاده روی زیاد از یافتن غرفه و کتاب مورد نظر خود ناامید و از ادامه راه منصرف می‌شوند. پیشنهاد می‌شود از ابزار‌های مناسب و تکنولوژی‌های ارتباطی و درخواست نامه (اپلیکیشن) برای آدرس دهی غرفه‌ها استفاده شود.
البته باید در کنار مسائلی که بیان شد اشکالاتی، چون اطلاع رسانی ضعیف به مراجعه کنندگان، ضعف و کمبود امکانات رفاهی (سرویس ها، جای نشستن داخل و بیرون سالن، فضای سبز نامناسب، و ...، گرم بودن سالن‌ها و نبود سیستم تهویه مناسب، کمبود روشنایی در برخی سالن ها، ضعف راهنمایی غرفه‌ها در داخل سالن ها، ضعف اطلاع رسانی تخصصی در خصوص ناشران تخصصی، ضعف سامانه حمل و نقل مراجعان با توجه به وسعت نمایشگاه (وسایل حمل و نقل هم کم است و هم محدود به برخی مسیرها) تخفیف‌های بسیار کم و البته گاه سلیقه ای، ضعف تدابیر ایمنی و امنیتی در سالن‌ها (بروز حوادث احتمالی)، ضعف اطلاع رسانی آنلاین، دشوار بودن شرایط و نیز فرایند بهره مندی از بن‌های تخفیف کتاب و عدم تخصیص بن به قدر کفایت برای قشر تحصیل کرده به خصوص دانشجویان، کم توجهی و کمبود بخش ناشران بین الملل به ویژه ناشران مشهور دانشگاهی دنیا، فقدان حضور ناشران معتبر داخلی که عموما برخی از آنها اصلا شرکت نمی‌کنند و محدود بودن برگزاری نمایشگاه به یکبار در سال را هم باید به مشکلات نمایشگاه بین المللی کتاب اضافه کرد؛ که البته می‌توان با مدیریت و برنامه ریزی مناسب این مشکلات را رفع کرد.
در مجموع باید گفت با تجربه برگزاری سی و دو دوره نمایشگاه بین المللی کتاب، اکنون وقت آن رسیده است که مشکلات موجود بررسی و آسیب شناسی شود و برای برگزاری بهتر سی و سومین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برنامه ریزی کرد.
نویسنده : عبدالشریف ولد بیگی
